Кыттааччы:Иванова Оля

Дөлүһүөн, иннэлээх, Даурия уонна саха дөлүһүөннэрэ. Шиповники иглистый, даурский, якутский (Rosa acicularis LindL., R. dahurica Pall., R.jacutica Juz.). Дөлүһүөннуҥулэр уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Дөлүһүөн, иннэлээх, Даурия уонна саха дөлүһүөннэрэ. Шиповники иглистый, даурский, якутский (Rosa acicularis LindL., R. dahurica Pall., R.jacutica Juz.).

Дөлүһүөн (шиповник) — инньэнэн бүрүллүбүт умнастаах дьиикэй үүнэр сэппэрээк. Хотугулуу полушарие сирдэригэр тарханан үүнэр. Арассыыйаҕа барыллаан 60 көрүҥэ ааҕыллар. Онтун иһигэр эмиэ тус-туспа арахсыан сөп. Дөлүһүөн эмтээх уонна киэргэл үүнээйи. Киэргэл дөлүһүөнтэн роза сибэккини таһаарбыттар. Гиппократ саҕаттан дөлүһүөн эмтээх отунан ааҕыллара. Былыргы грек омуктара дөлүһүөнүнэн ыкка ытыттаррыы бааһын эмтииргэ туһаналлара, ол иһин «ыт розата» диэн ааттыыллара. 16-17 үйэлэргэ нуучча сирдэригэр дөлүһүөн отоно көмустээҕэр сыаналанара, улахан тойотторго тус көҥүлүнэн эрэ бэриллэрэ. Дөлүһүөн отонун күндү танаска, күндү түүлээххэ атастаhаллара. Тыа олохтоохторо хайаан да дөлүһүөн хомуйан туттарыахтаахтара.

Кылгас морфологията

Дөлүһүөн сэбидэҕэ суох кыстыыр талах. Саха сиригэр дөлүһүөн ус көрүҥэ баарыттан ордук киэҥник тарҕанан үүнээччи иннэлээх роза (дөлүһүөн) буолар. Бу дөлүһүөн умнаһа кыһыллыҥы күрэҥ өҥнөөх, хойуу сытыы хатыылаах. Сэбирдэхтэрэ куорсуннуу уустуктар, 5-7 ньолбоҕор сэбирдэхчээннэрин кытта уһун туураҕа наарданан иккилии буола-буола утарыта олороллор. Биир сэбирдэхчээн туура төбөтүгэр олорор. Сибэккилэр бөдөҥнөр биирдиилээн үүнэллэр. Уһьун синньигэс төрдүнэн сыста үүммүт биэс чааскы сэбирдэхтээх, кэтит төгүрүк кубархай кыһыл биэс эминньэхтээх. Сибэкки олоҕо көһүйэ курдук. Сиэмэтэ ситэрин саҕана сибэкки олоҕо халыҥыыр, сүмэһиннирэр, кытарымтыйар саһархайдыҥы кыһыл өҥнөөх отон ас буолар. Сибэкки олоҕуттан үөскээбит маннык аһы ботаниктар сымыйа үөскэх дииллэр. Бу сымыйа үөскэх (отон) иһигэр кытаанах бытархай, хоччорхой, түүнэн бүрүллүбүт дьиҥнээх үөскэхтэр (эриэхэчээннэр) бааллар. Эриэхэчээн сырдык араҕас өҥнөөх халыҥ уҥуохтуйбут хаҕын иһигэр биирдии сиэмэлээх. Дөлүһүөн бэс ыйын бүтэһигэр 2-3 нэдиэлэ курдук сибэккилиир. Биир ыйынан ас үөскээн барар уонна атырдьах ыйын иккис аҥарыгар ситэр. Сиппит отон саһархайдыҥы кыһыл хойуу сүмэһиннээх, минньигэс ас буолар.

Иҥнэлээх дөлүһүөнтэн саха дөлүһүөнүн арааран кердебеҥ. Иннэлээх дөлүһүөн умнастара уонна сэбирдэхтэрэ хойуу, синньигэс, көнө сытыары хатыылаахтар, аһа уһун-синньигэстиҥи ньолбоҕор, икки уһугар синньииллэр.

Саха дөлүһүөнэ хатыылара сэдэхтэр, олоҕор бүүрэ тутуллубут уонна кэтиттэр, аллара диэки өҕүллүбүттэр. Үөскэхтэр төгүрүктүҥүлэр.

Саха сирин уһус көрүҥэ Даурия розата. Инники ааттаммыт икки көрүҥтэн уратыта сэбирдэхтэрин тууралара, самалык сэбирдэхтэрэ уонна сэбирдэхтэрин аллараа өттүлэрэ кыра хойуу кугас былчархайынан бүрүллүбүт. Сибэккилэрэ үксүн 2-4 буолан олороллор.

Үүнэр сирэ

Дөлүһүөн суруннээн өрус - үрэх кытыыларыгар уонна хочолоругар кумахтаах,таастаах сиргэ үүнэр. Атын оту маhы кытта буккуhан баар буолуон сөп. «Шиповник иглистый» диэн дөлүһүөн Саха сирин бары муннугар көссүөххэ сөп, онтон «шиповник якутский» диэн киин уонна соҕуруу улуустарга эрэ үүнэр. Хоту үүммэт.

Тарҕанан үүнэр сирдэрэ

Сымыйа "отон" үөскэхтэр дөлүһүөнү наһаа ситэ илигинэ хомуйуллар. Өскөтүн хойут хомуйар буоллахха хатан эрдэҕмнэ, ол эрээри түһэ илигинэ хомуллар. Күҥҥэ эбэтэр оһоххо 80-90 гыраадыс итиигэ хатараллар.

Химичэскэй састааба

С, В2, Р, К, битэминнэр, провитамин А, уонна глюкозидтар, саахар (18% дылы), пектиннэр, органическай кислоталар (лимон, яблоко гиэннэрэ), ликопин, рубиксантин; дубильнай эттиктэр. Эмтээх свойствата[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы] Дөлүһүөн үс отоно киhи «витамин С» наадыйар сууккатааҕы нуорматын хааччыйар. Отон састаабыгар баар аскорбиновай кислота киhи организмыгар киирэн эттиктэр эргиэннэрин туругурдар, организм инфекцияны кытта охсуhарыгар көмө буолар. Киhи сэниэтин көтөҕөр. Атын үтүө дьайыгынан буолар киhи хаанын тупсарыы. Дөлүһүөнтэн оҥоhуллар эмтэр дьайыылара: гемостатическай, бааhы оhордор, организмы чөлүгэр түhэрэр, үөс сүүрдэр, иик сүүрдэр, ис ыарыытын тохтотор, сэллик уонна тымныйыы утары охсуhар, тирии бааhын оhурдар, аппетит таhаарар, ыарыы күүhүн аччатар уонна уоскутар у.д.а.

Литература

Саха Сирин от үүнээйилэрэ. Лопатина Г.В Саха Сирин эмтээх уунээйилэрэ А. П. Басыгысова