Сахалыы таба суруйуу быраабылаларын аан тыла — барыллар ыккардыларынааҕы ураты

1990 сылтан сахалыы таба суруйууга "босхокөҥүл барыы" (либерализация) диэн ааттанан, сурук сүрүн тосхолун, быраабылаларын улам тутуспат буолуу күүһүрэн иһэр. Онон литература, сурук-бичик сиэрэ-нуормата сатарыйар куттала үөскээтэ. Таба суруйуу саҥа тосхолун, быраабылатын тиһигин ырытан олоххо киллэрии уталыйбат күннээҕи кыһалҕабыт буолла.

Таба суруйууга "босхокөҥүл барыы" үөскээбитэ дириҥ силистээх, күттүөннээх төрүттээх. Ол туһунан манна кылгастык кэпсиир тоҕоостоох. Онто суох таба суруйуу саҥа тосхоллоро, быраабылалара ылыннарыылаах буолар гына өйдөнүмүөхтэрин сөп.

Уһун дьүүллэһии, мөккүөр кэнниттэн Саха АССР оччотооҕу бырабыыталыстыбата саха тылын таба суруйуу быраабылаларын тиһигин бигэргэппитэ 40-ча сыл буолла. Аныгы тэтимнээх олоххо балайда уһун болдьох. Бу кэм саха тылын сайдыытыгар тахсыылаах да, улахан эндирдээх-охсуулаах да буолбута. Бу кэмҥэ, бастатан, уус-уран литература, атын да араас көруҥнээх литература бастыҥ айымньыларыгар кэпсэтэр тыл ордук чаҕылхай өттүн сүүмэрдээн сурук тылын тупсарыы, чочуйуу, нарылааһын, ордук этигэн, бэргэн, иэйиилээх дэгэттээх буоларын туһугар оччо харахха быраҕыллыбат эрээри, суругунан литература баа-рынбаарын тухары, талааннаах суруйааччылар баалларын тухары хаһан да тох-тооботтохтообот-быстыбат сыралаах үлэ бара турбута. Ол туоһутунан норуокка киэҥ биһирэбили ылбыт бөдөҥ суруйааччылар үүммүттэрэ, саха лите-ратуратынлитературатын чахчы байыппыт элбэх айымньы баар буолбута буолар.

ОтгонОттон бу кэм омсолоох, күлүк өттүн туһунан этэр буоллахха, өссө 20-с сыллартан кэлбит, 30-с сыллар бүтүүлэриттэн ордук күүһүрбүт бэркэ биллэр идеология быһыытынан "тыллар силлиһиилэрэ" диэн кыра омуктар тылларын сайдыытыгар олус охсуулаах бэлиитикэ сабардаабыта. ДьинэДьиҥэ, тыл үөрэҕэ этэринэн, аан дойдуга тыллар сайдыылара көрдөрөрүнэн, элбэх омук холбоһон олорор дойдутугар кыра омуктар тылларын судаарыстыба ураты болҕомтоҕо ылыахтаах, кыһамньытын ууран араҥаччылыахтаах, улахан сайдыылаах норуоттар тылларын көнньүнэн барар күөмчүтүттэн, үтүргэниттэн харыстыахтаах, онтон көмүскүүр сокуону-быраабы хааччыйыахтаах этэ. Ол оннугар, буолуох буолуохтааҕын курдук, саха тылын улам көйгөтүтүү, үөрэхиитииүөрэх-иитии эйгэтиттэн үтүрүйэн таһаарыы, дьыала-куолу, суут-сокуон, атын да эйгэ тылын быһыытынан симэлитии барбыта. Ол тумугэртүмүгэр тыл ис кыаҕа сайдыбат, сахалыы тиэрмин, истиил буомурар усулуобуйата үөскээбитэ. УтумэнҮтүмэн угусүгүс политическай ис хоһоонноох литератураны нууччалыыттан тылыттан тылыгар туруору тылбаастаан, төрөөбүт тыл ис сокуоннарын, нуорматын алдьатыы, аата-ахсаана суох тылбаастаныах да нуучча ты¬лынтылын соһон киллэрэн, тылы сыыһырдыы-дьүдьэтии барбыта.

70-с сыллартан төрөөбүт тыл боппуруоһа улам көхтөөхтүк дьүүлгэ турар буолан испитэ. Тылы чөллүүр-барҕардар санаа өрөспүүбүлүкэ бэлиитикэтин таһымыгар маҥнай 1990 сыллаахха балаган ыйын 27 күнүгэр суверенитет туһунан Декларацияҕа этиллибитэ. Декларацияҕа саха тыла, нуучча тылын тэҥинэн, судаарыстыба тыла буолара биллэриллибитэ. 1991 сыллаахха ыам ыйын 23 кунугэр "Саха Республикатын национальнай оскуолаларын санҥардан сайыннарыы концепциятын" бырабыыталыстыба бигэргэппигэбигэргэппитэ. Концепция оҕо төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын хааччыйар. 1992 сыллаахха муус устар 4 кунугэркүнүгэр ылыллыбыт Төрүт сокуон (Конституция) саха тыла судаарыстыба тыла буоларын сокуон быһыытынан бигэргэппитэ. 1992 сыллаахха алтынньы 16 кунүгэр оччотооҕу Үрдүкү Сэбиэт (Верховнай Совет) XV сиэссийэтэ "Саха Республикатыгар тыллар тустарынан" сокуону ылыммыта. Бу сокуон, бастатан, олохтоох омуктар тылларын араҥаччылыыр, судаарыстыба кыһамньытыгар ылар соруктаах. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Концепция сүнньүнэн Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Хомойуох иһин, бырагыраама аныаха диэри көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарда, тардылынна.

Билигин төрөөбүт тылга саҥа бэлиитикэ, саҥгасаҥа сыһыан улахан сэргэхсийиини үөскэттэ. Ол барыта иһитиннэрэр-биллэрэр киэҥ эйгэҕэ таҕыста, ханна баҕарар, ордук интэлигиэнсийэ ортотугар, көстөр-биллэр буолла, тэнийдэ.