Кэм

Кумах чаhытыгар кумах сүүрүгэ ааспыт кэми көрдөрөр.

Кэм диэн кээмэй систөматын компонена. Кэм түбэлтэлэри наардыырга, түбэлтэлэр уhуннарын тэҥнииргэ уонна кинилэр икки ардыларынааҕы арыттарын билэргэ туттуллар. Онтон таhынан объөктар хамсааhыннарын билэргэ. Кэм итэҕэлгэ, философияҕа уонна үөрэххэ улахан суолталаах.

Төгүрүк күн уонна дьыл кэмнэрин утумнара хатылана туруулара уонна тустааҕынан айылҕа көстуутэ, олоруу-дьаhаныы КЭМ диэн ааттанар. Кэм бэйэтин дьаалытынан эбэ сууругун курдук устар да устар.

Кэм утумнара

Кэм быыстала суох хатылана турар икки утумнаах:

• Төгурук күн утума:

Тын хатыыта.(" Тын батыйа кылаанын курдук санардыы суhуйа көтөн эрэр." Кулун Куллустуур, 773 столб.) Сарсыарда(Сар сырдаа).("Сарыыр танара санардыы арылла сырдаан эрэр эбит". Кул. Куллустуур, 770-780 столб.) Кунус Киэhэ. Саhарҕа.(саһар арҕаа.) Им сутуутэ. Туун ортото.Туун.

Буруйбут хара былыт илин саҕахтан сэгэтэ тэйиитэ(эбэтэр саҕаҕы бу буруйуөн аҕай иннинэ) сайынны тахсар күн сарданата" тын хатыыта" диэн ааттанар.Тын хатыыта кыhынны кэмнэ айылҕа көстуутун быhыытынан суох.Көннөру олох эрдэ, халлаан сырдыан иннинэ диэн суолтаҕа туттуллар.

• Дьыл утума:

Сайын. Күhүн. Кыhын. Саас.

Кэм утумугар олоҕурар өйдөбуллэр

Былырыын: сайын (быhайын). куhун (букүhүн). кыhын (быкыhын). саас (быhаас).

Быйыл: сайын (бу сайын). күhүн (бу күhүн). кыhын (бу кыhын). саас (бу саас).

Иллэрээ күн (икки хонуктааҕыта). Иллэрээ (сарсыарда, күнус, киэhэ, туун). Бэҕэhээ. Бүгүн. (Бу күн.) Сарсын. Өйүүн. Эhиил (сайын, күhүн, кыhын,саас).

Кэм кэрдиитэ

Орто дойду олоҕор туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх.Олоххо баарга барытыгар, хамныыр харалар, көтөрдөр, балыктар уонна харамайдар олохторугар туох эрэ буолар, бүтэр кэмэ, кэхтэр, муҥур уhуга. Холобура олонхоҕо этиллэр: " Оhоҕостоох буолар кэмэ кэрдиитэ".(Кыыс Дэбилийэ, 470- 577 столб.)

Кэм кээмэйдэрэ (саха үгэстэринэн)

Чыпчылыйыах түгэнэ (тургэнэ). Кыл быстар түгэнэ. Уот ылар түгэнэ. Тон куөс быстына. Хонук (тахсар күн киирэн өссө сана күн тахсыар дылы кэм.) Ый (халлаанна ый уөскээн-бутэн өссө сана ый уөскуөр диэри кэм.) Төгурук сыл (дьыл хайа эрэ утума саҕаланан-бутэн эргийэн кэлэн хатыланыар дылы кэм.) Бэлиэ сыл (ханнык эмэ бэлиэ тубэлтэ буолбут дьылыттан кэми ааҕыы.) Киhи үйэтэ. (Киhи уөскээн, олох олорон өлуөр диэри кэм.) Кэнэҕэс (хойут.) Кэнэҕэhин-кэнэҕэс (хойутаан, өр сыллар ааспыттарын кэннэ.) Кэнэҕэски (кэлин, хойут кэлиэхтээх.) Мунур (мун) үйэ. (Сүүс сыл.) Былыргы үйэ. Быдан былыргы үйэ.

Былыргы саха олоҕун сорох кэмнэрэ

(Олоххо туох эрэ буолар, оноhуллар чэрчитэ. Табыгастаах, тоҕоостоох түгэн.Хайа эрэ өттунэн ураты бэлиэ кэм.) Ыам кэмэ. Сайылыкка тахсар кэм. Кулун тутар кэм.(Былыргы саха биэни ыыр туhуттан кулуну тутара(хаайара.) Ыhыах кэмэ. От кэмэ. Кыhынны балаҕанна киирэр кэм. Кыстык(Кыhынны балаҕанна киирииттэн аны сайын сайылыкка тахсыахха дылы кэм. Муҥха кэмэ. Таҥха иhиллиир кэм. Дьыл оҕуhун маннайгы, иккис муостара тостор кэмнэрэ. Өбугэ сааскы быстарыкка бэс сутукатын тарга(уутугар) буккуйан сиир кэмнээҕэ.

Маны таhынан кэм кэрдии өйдөбул чэрчитинэн саха олоҕун кэккэ кэмнэрэ

Сааскы кэм. Эргэ дьыл. (Эбэ мууhа устуор диэри чугастааҕы кэм.) Дьыл ыпсыыта. (Эбэ мууhа устуохча устубакка турар туруга.Онтон күннээҕи олоххо-дьаhахха "эргэ дьыл эстиитин", "Сана дьыл салаллыытын" эргинэ кэм диэн өйдөнөрө.) Сана дьыл. (Эбэ мууhа устуутуттан сайынны өттунээҕи кэм.)

Кэм бөлөһүөпүйэҕэ

Философия — ити необратимай сүүрээн (сүүрээнэр биир направленията — прошлайтан, билиҥҥи будущее)

Кэми бэлиэтээһин

Кэм латыын алпаабытын t буукубатынан бэлиэтэнэр.

Кэм биирдэмнэрэ

Аата	Уһуна
Гигасыл	1 000 000 000 сыл
Тыһыынча сыл (Миллениум)	1000 сыл
Үйэ	100 сыл
Индикт	15 сыл
Уон сыл	10 сыл
Сыл	365/366 суукка
Квартал	3 ый — 1/4 сыл
Ый	≈ 3 декада — 28-31 суукка
Декада	10 суукка
Нэдиэлэ	7 суукка
Шестидневка	6 суукка
Пятидневка	5 суукка
Суукка	1/7 нэдиэлэ
Чаас	1/24 суукка
Мүнүүтэ	1/60 чаас
Сөкүүндэ	1/60 мүнүүтэ
Терция	1/60 сөкүүндэ
Сантисөкүүндэ	10−2 сөкүүндэ
Миллисөкүүндэ	10−3 сөкүүндэ
Микросөкүүндэ	10−6 сөкүүндэ
Наносөкүүндэ	10−9 сөкүүндэ
Пикосөкүүндэ	10−12 сөкүүндэ
Фемтосөкүүндэ	10−15 сөкүүндэ
Аттосөкүүндэ	10−18 сөкүүндэ
Зептосөкүүндэ	10−21 сөкүүндэ
Иоктосөкүүндэ	10−24 сөкүүндэ

*