Хатыҥ

Хатыҥ

Хатыҥ (лат. "Betula platyphylla" нууч. "Береза плосколистная") - Саха Сиригэр тарҕаммыт мас, элбэх уулаах, сырдык сиргэ үүнэр, үүнэр тыата хатыҥ чараҥ диэн ааттанар. Саас аайы уутуйар, ньулун амтаннаах утах буолар.

Хатыҥы туттуу

Хаһаайыстыбаҕа, дьиэҕэ-уокка.

Маһа кытаанаҕын иһин дьиэҕэ туттар тэриллэри, ол-бу араас оҥоһуктары оҥорорго өлгөмнүк туттуллар. Туоһуттан иһит-хомуос тигэллэр, былыр ураһа оҥороллор. Хатыҥ силиһэ сиргэ олус күүскэ хатаммыт күүстээх силистэр ситимнэһиилэриттэн турар. Сүрүн силис сорох кэмҥэ ойоҕос силистэрин кытта холбоһон, биир тэлимсэ буолан бөдөҥнөөн сахалар быһах угугар үгүстүк туттар удьурҕайбытыгар кубулуйар. Удьурҕай инин арастаан холбоспут силистэр саастара эрийэ буруйа үүмүттэрин көмөлөрүнэн хайдан-ойдон биэрбэтинэн, биир өттүнэн олус бөҕө, иккис өттүнэн олус сүрээх кыраһыабай быһах уга буолар. Хатыҥ, сахалар өйдөбүллэринэн Айыы маһыгар киирсэринэн сибээстээн, удьур5ай уктаах саха быһаҕа киһи туттар мала эрэ буолбатах, эр киһиэхэ харсыхал быһыытынан туттуллар.

Хатыҥ туоһа үгүс хатыҥнарга маҥан дьуһуннээх буолар, ону таһынан араҕас, кыһыл, кыһыллыҥы-бороҥ, онноо5ор хара өҥнөөх туостаах хатыҥнар бааллара биллэр. Хатыҥҥа баар сымалатын "битулин" көмөтүнэн туһа маҕан өҥнөнөр. Хтаыҥ туоһа түргэнник хастанан кэлэр биир уратытын таба көрөн, туос бөҕөтүн, аһы буорту гымматын таба көрөн, өйдөөн былыргы биһиги төрүттэрбит хатыҥ туоһуттан үгүс иһиттэрин-хомуостарын (ыаҕыйа, ыаҕас, тымтай, чабычах) хатыҥ туоһуттан оҥостоллоро уонна хаһааналлара. Сайын бастакы аҥарыгар туос үчүгэйдик хастанар буолтун кэннэ, туоһу хастаан баран, кыра гына үлтү кырбаан, иһиккэ ыга симэн хаппахтыыллара уонна уоттаан былыргы төрүттэрбит ыстыыр ыас оҥостоллоро.

Медициинэҕэ туттуу

Саҥа тахсан эрэр кутургуйаны эмтииргэ хатыҥ туоһун субатынан, сба ууран, оботторон эмтэнэргэ туһаныллар. Саҥа тыллары улаатан эрэр үнүгэһин хомуйан көөнньөрүгү оҥостон ииктэтэр, үөс таһаарар уонна дезинфекциялыыр эмп быһыытынан туттуллар. Сүрэх, бүөр үлэтин кэһиллиитигэр көмөлөһөр. Ити көөнньөрүгү кыра оҕо үөрүһүүтүгэр, диспепсияҕа, дизентерияҕа туһалаах. Ону таһынан үнүгэһи буоккаҕа көөнньөрөн (10%-наах) аһыах инньигэр, күҥҥэ түөртэ уон-уон биэс хааппыланы иһиллиэхтээх.

Хтаыҥ саҥа үүммүт сэбирдэҕин юиир суукка устата көөнньөрөн (100 г сэбирдэҕи 1л ууга), биирдии ыстыкааны сарсыарда аһыырын чаас иннинэ иһэннэр үөстэн таас таһаарарга туһаныллар.

Өссө маны көр

• Хатыҥ уус (ботаника)