Эр дьону харыстааһын

ЭР ДЬОНУ ХАРЫСТААҺЫН

Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата сайдарынан, үөрэҕэ, билиитэ эбиллэринэн этин-сиинин харыстыыр, көрөр-истэр күүһэ улаатан иһэр. Эт-сиин харыстаннаҕына эрэ киһи тыыннаах буолан олоҕу олорорун билиниэ этэ. Харыстаныы диэн өй-санаа үөрэҕин оҕо кыра эрдэҕиттэн билэн таба туһанарга үөрэннэҕинэ уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Уол оҕото, эр киһи үгүстүк аһара барарыттан, сыыһа-халты туттунарыттан араас оһоллорго, быстах быһыыга түбэһэрэ элбэх. Онтон харыстаан сахалар үөрэхтэрэ көрсүө-сэмэй буол, сыыһа-халты туттума, аһара барыма, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”, киһи быһыытын, сиэри тутус диэн үөрэтэр, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини билинэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарын ирдиир.

Сахалар «Киһини санаата салайар» диэн этэллэр. Бу этии сүрүн тутулугунан «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этии буолар. Ол аата элбэхтэр баҕа санаалара хайа диэки салаллар даҕаны дьон өйө-санаата сыыйа-баайа, ол диэки салаллан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уларыйан барар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн өй-санаа эмиэ икки өрүттээх:

1. Үчүгэйи, олоххо туһалааҕы санааһын.

2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буолары-буолбаты, кыаллары-кыаллыбаты, буортулааҕы санааһын.

Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсар уратылааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Бу арахсыы “Өйдөөх үтүөнү, акаары алдьархайы саныыр” диэн өс хоһоонунан толору бэриллэр. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, нууччалары үтүктэр учуонайдар өй-санаа бу арахсыытын билигин да билбэттэр уонна бу билбэттэринэн саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар.

Сахалыы ай диэн тылга иҥэн сылдьар өйдөбүл икки өрүттээх суолталааҕын арааран билбэт киһини туох киһи диэххэ сөп эбитэ буолла. Өйдөрө-санаалара тиийбэт диэҕи эмиэ үрдүк үөрэхтээхтэр, учуонайдар, ахсааны төһөнү эмэни билэр курдуктар. Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа суох буолан хаалбатын арааран билбэт буолуу биһиэхэ, сэбиэскэй былаас кэмигэр дьону барыларын “үчүгэйдэр”, ордук салайааччылар «үчүгэйдэр» диэн сымыйанан этэ сылдьыбыттарыттан үөскээн, олохсуйан сылдьар. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыны оҥорор кыахтааҕын билиммэт буолуу айыы диэн бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэн сылдьар тылы үчүгэй эрэ курдук саныылларыгар тириэрдэр. Онтон киһи оҥорор быһыыларын быһаара сатаан сахаларга суох “аньыы” диэн саҥа тылы булан сыыһаларын саптынаары оҥостоллор.

Өй-санаа үөрэҕин билбэт киһи бэйэтин аһара үчүгэйдик сананарыттан, улаханнык туттарыттан ханнык да куһаҕан санааларым суохтар диэн кистиириттэн итинник, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн сымыйалыан эмиэ сөп. Өй-санаа үөрэҕин салайааччылар, бэйэлэрин «үчүгэйбит» диэн сананааччылар баһылаатахтарына өй-санаа аҥар өттүгэр аһара барыытын, халыйыыны үөскэтиэхтэрин сөп.

Саха тыла өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулугун кыайан арааран билбэт араас сымыйа ойууннар, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, нуучча тылын учууталлара, учуонайдар итэҕэлбитин буккуйаллар, атын сыыһа, нууччалары үтүктүү суолунан ыыта, салайа сатыыллар. “Ыы” диэн ытааһыны биллэрэр дорҕоон сахаларга хаһан даҕаны үчүгэйи биллэриигэ кыайан кубулуйуо, айыы диэн тыл хаһан даҕаны аҥардастыы үчүгэй эрэ буолуо суоҕа, куһаҕанын син-биир холбуу илдьэ сылдьыаҕа. Айыы диэн тыл куһаҕаны айыыны, оҥорууну биллэрэрэ хаһан да уларыйбат. Үчүгэй уонна куһаҕан айыылар биир төрүттээхтэр, иккиэннэрин киһи өйө-санаата айан таһааран үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыга кубулутар.

Бэйэбит итэҕэлбит, таҥарабыт хас да тыһыынча сыллардаахтан баарын, дьон билэллэрин үрдүнэн өссө саҥа таҥара оҥордубут дэнээччи тыл үөрэхтээхтэрэ бааллар, үлэһит дьону, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи бэйэлэрэ билэр дьону көрдөрөн туран албынныы сатыыллар.

Сэбиэскэй былаас истигэннэрин, барыны-бары “тук” курдук толороллорун иһин аҥардастыы дьахталлары эрэ өрө туппута, маанылаабыта дьайан эр дьон билигин мөлтөөн сылдьаллар, үлэҕэ-хамнаска дьулуурдара аҕыйаата, арыгыһыттарынан эрэ ааттанар буолбуттарыттан өссө да кыайан көнө иликтэр. Үлэ эрэ, кыайыылаах үлэ кинилэри көннөрүөҕэ.

Омук сайдыыта, үлэни-хамнаһы ситиһиитэ, кыайыыта эр дьонтон ордук улахан тутулуктаах. Үлэни-хамнаһы тупсарыыны эр дьон эрэ ситиһэр кыахтаахтар. Эр дьону харыстааһын диэн үлэһит эр дьон утумнарын, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар бэриллэр буор куттарын харыстааһын ааттанар. Сайдыылаах буор куттаах оҕо диэн төрөппүтүттэн үлэлиир-хамсыыр үөрүйэҕи ылыммыт оҕо буоларын кут-сүр үөрэҕэ дакаастаата.

Оҕону иитиигэ эр киһи бэйэтин курдук оҥоро-тута үөрэтэ сатыырынан, өйүн-санаатын, тулуурун улаатыннарар кыаҕа улаханынан дьахталлары баһыйар оруолу ыларын таба туһаныа этибит. Сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн тулуурдаах буолууну улаатыннарар өс хоһоонун эр дьон эрэ таба өйдөөн, бэйэлэрин холобурдарынан, көрдөрөн үөрэтэллэринэн оҕоҕо тириэрдэр кыахтаахтар. Итини тэҥэ кинилэр кыайа-хото үлэлииллэриттэн, оҥороллоруттан, туталларыттан сайдыыны ситиһии быһаччы тутуллар. Ол иһин сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук эр дьонун күүһүрдэр туһугар туһалаах дьыалалары оҥоруо, үлэ-хамнас оҥорор-тутар өттүн урутаан сайыннарыа этилэр. Үлэ-хамнас сайдыыта, күүһүрүүтэ эр дьону инники диэки ыҥырар баҕа санааны үөскэтэн биэриигэ туһата улахан буолуо этэ.

Эр дьон үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир, дьиэ кэргэҥҥэ барыһы аҕалар аналлаахтар. Бу аналы умнан, хаалларыыбыт түмүгэр үлэбит-хамнаспыт кыаллыбат. Кэлии омук дьоно баһыйа таһаарыылаахтык үлэлииллэриттэн, оҥороллоруттан, туталларыттан санааҕа түһүөхпүт этэ. Баһылаабыт диир үлэбитигэр, тыабыт хаһаайыстыбатыгар элбэх кытайдар кэлэн үлэлээтэхтэринэ үлэтэ суох хаалыахпытын сөптөөх балаһыанньа үөскүөн сөп курдук буолла.

Киһи баҕа санаата муҥурданан хаалбакка иннин диэки, сайдыы, уларыйыы диэки тардыһар күүстээх буоллаҕына, олоҕу олорууга интэриэһэ түспэккэ, улаатан иһэр кыахтанар. Арай бу инники, сайдыы диэки ыҥырар баҕа санаа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өйдөбүлү суох оҥорбокко, харыстааһын, көмүскээһин эмиэ баар буолара туһалаах буолуо этэ.

Эр дьон бары биир сэниэлээх буолбатахтар. Син-биир дьон өйө-санаата, этэ-сиинэ арахсалларын курдук кыахтарынан көрөн тус-туспа арахсаллар. Чахчы күүстээх эттээх-сииннээх, дьахталларга сөбүлэтэр эр дьон элбэхтэрэ суохтар. Ол курдук алта уоннарын ааһан баран, кыайа-хото үлэлии сылдьар эр дьон чахчы аҕыйахтар эрээри, бааллар.

Билигин эр дьон сааһыран истэхтэринэ олоххо, үчүгэйгэ тардыһар күүстэрэ аҕыйаан, арыгыһыт буолаллара элбээтэ диэн бары этэллэр. Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ төрөппүттэргэ эппиэтинэһи, үчүгэйгэ тардыһыыны үөскэтэр кыаҕа олус улахан. Оҕо улаатыыта, бэйэтэ киһи буолууну ситиһиитэ сүүрбэттэн тахса сылы ылар. Сүүрбэ биэһигэр оҕоломмут эр киһи түөрт уон биэс сааһыгар оҕото улаатан туспа ыал буолан барбытын кэннэ, бэйэтэ букатын иллэҥсийэн, ким да наадыйбат киһитигэр кубулуйара элбээтэ.

Эр дьоҥҥо барыларыгар баар, айылҕа биэрбит күүһэ, кинилэр олоххо тардыһыыларыгар көмө буолар кыахтааҕын билигин, быстах санаалаах нуучча омугу, сыыһа үөрэтэр православнай таҥара үөрэҕин үтүктэрбититтэн, хаалларан сылдьабыт. Ол күүс эр киһи оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары хаалан хаалбатыгар саһан сылдьар. Өй-санаа киһи сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэр диэни бары билэбит. Эр киһиэхэ күнтэн-күн аайы сайдан иһэр, хамсаныылартан үөскүүр буор кута сааһыран истэҕинэ эмиэ эбиллэн, мунньуллан, оҥорор хамсаныылара тупсан иһэллэр. Сатаан, табан хамсанарыттан үлэни-хамнаһы кыайара улаатар.

Төрөппүт буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрин сахалар билэллэр уонна утумнааһын диэн ааттыыллар. Биир хаан аймах дьон биир буор куттаах буолаллар. Сааһырбыт эр киһи төрөтөр оҕото өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ элбэх, ол аата сайдыылаах буор куттаах буоларын былыргы сахалар билэллэрин олоххо киллэрэн туһаныахпыт этэ. (1,16).

Эр киһи сааһыран истэҕинэ олоххо, баайга-малга тардыһарыгар ыҥырар, угуйар күүһүнэн иккис, эдэр кэргэни ылар кыаҕа баара буолар кыахтаах. Эдэр кэргэннээх эр киһи олоҕун саҥалыы саҕалыыр кыахтанара, олоххо тардыһыыта лаппа улаатара эмиэ биллэр, эдэр кэргэннэннэхтэринэ эдэрдэригэр түһэллэр.

Сэбиэскэй былаас дьахтар уонна эр киһи тэҥнэр диэн үөрэҕэ аһара баран дьон эттэрин-сииннэрин уратыларын аахсыбат буолууга тириэрпитэ билигин ырыынак кэмигэр урукку оннугар уларыйыа этэ. Дьахтар уонна эр киһи эттэрин-сииннэрин уратылара өй-санаа, баҕа санаа араастаһыыларын, олоххо тардыһыыга уратылары үөскэтэрин билигин билиммэппит, хаалларан сылдьабыт.

Православнай таҥара үөрэҕэ эр киһи биир кэргэннээх буолуохтаах диэн этиитэ дьон айылҕаларыгар, эттэрин-сииннэрин уратытыгар сөп түбэспэт, омуктары эстиигэ тириэрдэр кыахтааҕа билиннэ. Бу үөрэх дьайыыта бэйэлэригэр урут тиийэн, нууччалар билигин ахсааннара аҕыйаан иһэллэрин тэҥэ, буор куттара мөлтөөһүнүттэн үлэни-хамнаһы кыайбат буоллулар. Россия дьонун буор куттарын мөлтөтүүнү сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө тутан, арбаан киэҥник тарҕатан кэбистэ.

Биһиги сахалар олус былыргы үйэлэртэн, олоҥхо кэмин саҕаттан эр дьон хас да кэргэннээх буолууларын олохпутугар туһанар этибит.

Бэйэлэрэ эстиигэ тиийэн эрэр омуктары үтүктүбэккэ, бэйэбит былыргы, туһалаах үгэспитин олоххо киллэриэхпит этэ. Бу быһаарыыны олоххо киллэриигэ Үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри өрө тутааччылар ордук кыһанан ылсыахтара этэ.

Мусульманнар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрин бары истэ-билэ сылдьабыт. Кинилэргэ эр киһи хас да кэргэни ыларын итэҕэллэрэ көҥүллүүрүттэн ахсааннара эбиллэн иһэрэ, үлэни-хамнаһы кыайаллара быһаччы тутулуктаах. Биһиэхэ былыргыны, олоҥхо кэмин саҕанааҕыны үөрэтээччилэрбит, батыһааччыларбыт элбээн иһэллэр. Олоҥхо кэмин саҕана саха эр дьоно хас да кэргэннээх буолуулара көҥүллэнэр этэ.

Билигин биһиэхэ олоҥхо кэмин үөрэтээччилэр, үчүгэй диэччилэр элбээбиттэринэн, үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһааччылар үгүстэринэн былыргыттан туттуллар, омук сайдыытыгар туһалаах үгэспитин олоххо киллэриэхпитин сөп буолла.

Эр киһи утумун салҕааһыны эдэр, ыраас кыыс оҕону кэргэн ыллаҕына олоххо киллэрэр кыахтанарын билиэ этибит. Эр дьон кыыс оҕону харыстааһыннара олоххо киирдэҕинэ бу быһыы кыаллыа этэ. Билигин “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ этиилэрэ уол оҕолорго айыыны оҥорор санааларын күөртээн, бииртэн биир кыыс оҕолору буорту оҥоро сатыылларын үөскэттэ.

Эр дьону харыстааһын диэн эмиэ икки өрүттээх; биир өрүтүнэн олоххо инники диэки тардыһыылаах баҕа санааны, дьулууру, тулууру, өһөс буолууну үөскэтэн биэрии буоллаҕына, иккиһинэн, аһара барар, сыыһа-халты туттунар майгыларын хааччахтааһын, ол аата көрсүө-сэмэй буолууларын ситиһии буолар. Итини тэҥэ кыахтаах эр дьон иккис, үһүс кэргэннэрин ылалларын хааччыйыы кэлэр көлүөнэлэр сайдыылаах буор куту төрөппүттэриттэн ылыналларын үөскэтэн, үлэҕэ-хамнаска кыахтаах буола улааталларын ситиһиэхпит этэ. (2,87).

Туһаныллыбыт литература.

1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №93. 15.12.2011.

2. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.