Дьыл: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
Көннөрүү туһунан суруллубатах
Ардах18 (ырытыы | суруйуу)
халыып
23 устуруока: 23 устуруока:
== Быһаарыылар ==
== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}
{{быһаарыылар}}
{{rq|cat|img|wikify|style|translate|sources|grammar}}

{{Nature-stub}}
{{Nature-stub}}
[[Категория:Күн-дьыл]]
[[Категория:Күн-дьыл]]

14:12, 20 От ыйын 2014 барыл

Дьыл — 1) сыл; 2) дьыл-күн — бириэмэ, кэм; холобур: дьыл кэмэ — сыл кыһынҥы, сайыҥҥы, күһүҥҥү, сааскы кэмнэрэ[1].

Сылы икки дьылга — кыһыҥҥа уонна сайыҥҥа - араараллар.

Сайын өттө муус устар 14 күнүттэн алтынньы 14 күнүгэр дылы барар, кыһын өттө алтынньы 14 күнүттэн муус устар 14 күнүгэр диэри салҕанар.

Эбэтэр сылы түөрт дьылга араарыы эмиэ баар: саас, сайын, күһүн уонна кыһын.

Сааскулун тутар 21 күнүттэн ыам ыйын 22 күнүгэр дылы.

Сайыныам ыйын 21 күнүттэн атырдьах ыйын 20 күнүгэр диэри.

Күһүнатырдьах ыйын 20 күнүттэн алтынньы 14 күнүгэр диэри.

Кыһыналтынньы 14 күнүттэн кулун тутар 21 күнүгэр диэри[2].

Өссө маны көр


Быһаарыылар

  1. География Якутии: учеб. для 9-го кл. сред. шк./ И. И. Жирков [и др.]. — Якутск: «Бичик», 2004. — 300, [1] с.: ил, карты; 20 см. — ISBN 5-7696-1049-2
  2. Ыал Бии Билиитэ. Хомуйан оҥордулар Тумусов Ф. С. — Дьокуускай: «Кудук», 2001. — ISBN 57863-0180-X

Эбэ мууha устуутуттан аныгыскы эбэ мууhа устуутугар дылы кэми дьыл дэнэр. Уваровскай "Ахтыыларга суруйар: "Дьыл бу кэмигэр самыыр ол дойдуга уон ордуга биэстии-алталыы тууннээх куннэ ахсаабакка туhэр."Дьыл ейдебул кыhынны эрэ кэмнэ сыhыаннаах буолбата5а ити этииттэн да кестер. Аны былыргы ырыаны керуе5ун:

                "Бу хайа кэм эбитэй диэн
                ейдеен кердехпунэ-
                Муус устар эбэккэйим эбит!
                Эргэ дьыл эстибит-
                Сана Дьыл салаллыбыт эбит
                          До5оттоор!"

Эбэ мууhа устуута, айыл5а уhуктуута космическай кестуу буолла5а. Дьэ, ол кэмнэргэ, эбэ мууhа устуута, халлаанна кестер ыйы саха дьин бастакы ыйа - "Муус устар ыйа" уэскээтэ дииллэрэ. Билинни кэмнэ эбэ мууha хаhан устарый? Май ыйга. Оччотугар, саха дьин бастакы ыйа - Муус устар ыйа май ыйга (сеп тубэhэр дьыл кэмигэр) сэп тубэсиhиэхтээх. Аны Худяков (Бичик 2002с. 35 стр. алгыыhыт тылын еhун суhэн ылбытын аа5ыа5ын эрэ: " Дьыл ыпсыытыгар, ый санатыгар кун утуетугэр урун туна5ынан ибир ыhыа5ынан ыhабын". Уэhээ этиллэр тыллартан маннык ситим баара кестер: Муус устар - эргэ дьыл эстэр - Дьыл ыпсыыта - Сана Дьыл - Ыhыах. Ессе биир тугэн; ааспыт уйэ 80-с сылларыгар дылы "Эбэ ирэр - илийэр, хаатын толорор кэмнэрэ" диэн ааттаан алаадьы тутан уескэ киирэн тугу эрэ ботугуруур - сипсийэр эмээхситтэр баар буолаллара. Санаан кердеххе,дьэ ол"эбэ хаатын толорон,ере анньан" Сана Дьыл уескуурэ буолуо5а .

                                         Дьыл.

Эбэ мууhа устуутуттан аныгыскы сылга эмиэ эбэ мууhа устуута са5аланыар дылы кэми дьыл диэн ааттанар. Саха ёйдёбулунэн: харыыта суох хатылана турар кэм икки утумнарыттан биирдэстэрэ буолар. Дьыл утума сайын, куhун, кыhын уонна саас диэн тэттик кэмнэрдээх. Саха дьыл эстиитин-салаллыытын эбэ мууhа устуутунан билэрэ-кёрёрё. Уонна ол кэмнэргэ халлаацца кёстёр ыйы (дьиц) "муус устар" ыйа диэн ааттыыра.Манна чопчулааhын: Эбэ мууhа устуутун кэмигэр халлаацца кёстёр ый хайаан да (дьиц) муус устар ыйа дэнэр-, диэн ёйдуур сыыhа .Саха5а ёссё сыл кётё-кётё ситэрэн-кённёрён биэрэр 13-с ый диэн баара эбээт. Дьэ, холобура,2013 сыл 13 ыйдаах.(Ити ёр сыллаах кэтээhин тумугэр чопчуланна). Салгыы ол, муус устар ыйбыт бутэр .Ёссё сана ый (халлаацца) уёскуур.Кинини (дьиц) ыам ыйа (июнь ыйга сёп тубэhэр дьыл кэмэ) диэн ааттыыллара.Дьэ,ол ый сацатын " Дьыл ыпсыыта,ый сацата" дииллэрэ.Онон, саха дьиц (халлаацца кёстёр) иккис ыйын сацата "Дьыл ыпсыыта ,ый сацата" дэнэр.Санаан да кёрдёххё: дьиц бастакы ый-муус устар ыйа(май ыйга сёп тубэhэр дьыл кэмэ) ыhыахтыах диэтэххэ арыый да эрдэ буолла5а. Дьэ, ол иhин"от-мас силигилээн турда5ына ыhыахтара буолара.Онон,кун уhуур кэмин кёрсёллёр эбит"-, диэн туц-тац бараахтыыр эбиппит. Дьицинэн , Ыhыах- Сана Дьылы кёрсёр тэрээhин.(Кырдьыга, этиллибитин курдук ,биир толору ыйы аhаран баран да буоллар).Ёссё дьылга сыhыаннаахтар: /Эбэ мууhа устуута са5аланыар диэри чугастаа5ы кэм - "эргэ дьыл " дэнэр. /"Дьыл ыпсыыта "- Эбэ мууhа устуутун эргинэ. /"Эбэ хаатын толорор" кэмнэрэ.( Санаан кёр : "эбэ хаатын толорон " ёрё анньан "Саца Дьыл " уёскуурэ буолуо5а. Ёссё быhаарыы : "Дьыл ыпсыытыгар, ый сацатыгар"(саха дьиц иккис ыйын сацатыгар) ыhыахтар буолаллара. Итинтэн да кёстёрунэн : Куну-дьылы аа5ыы баар эбит. Кырдьыга да5аны : "Саца Дьыл салаллан кэлиитэ" диэн туhа туспа. Онтон Дьылы АА5ЫЫ халлаацца кёстёр ый хаамыытыгар оло5урар буолла5а эбээт.