Кэм: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

← Иннинээҕи уларытыыга Кэннинээҕи уларытыыга →

Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ

Утумнаах

12:43, 22 Ыам ыйын 2014 барыл

Кэм диэн кээмэй систематын компонена. Кэм түбэлтэлэри наардыырга, түбэлтэлэр уhуннарын тэҥнииргэ уонна кинилэр икки ардыларынааҕы арыттарын билэргэ туттуллар. Онтон таhынан объектар хамсааhыннарын билэргэ. Кэм итэҕэлгэ, философияҕа уонна үөрэххэ улахан суолталаах.

                                                            КЭМ.

Тёгурук кун уонна дьыл кэмнэрин утумнара хатылана туруулара уонна тустаа5ынан айыл5а кёстуутэ, олоруу-дьаhаныы КЭМ диэн ааттанар. Кэм бэйэтин дьаалытынан эбэ сууругун курдук устар да устар.

                                                     1.Кэм утумнара.

Кэм быыстала суох хатылана турар икки утумнаах:

А/ Тегурук кун утума:

Тын хатыыта.(" Тын батыйа кылаанын курдук санардыы суhуйа кетен эрэр." Кулун Куллустуур, 773 столб.) Сарсыарда( Сар сырдаа).( "Сарыыр танара санардыы арылла сырдаан эрэр эбит". Кул. Куллустуур, 770-780 столб.) Кунус Киэhэ. Саhар5а.( са7ар ар5аа.) Им сутуутэ. Туун ортото.Туун. Буруйбут хара былыт илин са5ахтан сэгэтэ тэйиитэ( эбэтэр са5а5ы бу буруйуен а5ай иннинэ) сайынны тахсар кун сарданата" тын хатыыта" диэн ааттанар.Тын хатыыта кыhынны кэмнэ айыл5а кестуутун быhыытынан суох.Кеннеру олох эрдэ, халлаан сырдыан иннинэ диэн суолта5а туттуллар.

Б/  Дьыл утума:

Сайын. Куhун. Кыhын. Саас.

                                             2.Кэм утумугар оло5урар ейдебуллэр.

Былырыын:

сайын( быhайын).

куhун( букуhун).

кыhын( быкыhын).

саас( быhаас).

Быйыл:

сайын( бу сайын).

куhун( бу куhун).

кыhын( бу кыhын).

саас( бу саас).

Иллэрээ кун (икки хонуктаа5ыта). Иллэрээ( сарсыарда, кунус, киэhэ, туун). Бэ5эhээ. Бугун.(Бу кун.) Сарсын. Ейуун. Эhиил( сайын, куhун, кыhын,саас).

                                                     3. Кэм кэрдии.

Орто дойду оло5ор туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх.Олоххо баарга барытыгар, хамныыр харалар, кетердер, балыктар уонна харамайдар олохторугар туох эрэ буолар, бутэр кэмэ, кэхтэр, мунур уhуга. Холобура олонхо5о этиллэр: " Оhо5остоох буолар кэмэ кэрдиитэ".( Кыыс Дэбилийэ, 470- 577 столб.)

                                          4. Кэм кээмэйдэрэ( саха угэстэринэн).

Чыпчылыйыах тугэнэ( тургэнэ). Кыл быстар тугэнэ. Уот ылар тугэнэ. Тон куес быстына. Хонук( тахсар кун киирэн ессе сана кун тахсыар дылы кэм.) Ый( халлаанна ый уескээн-бутэн ессе сана ый уескуер диэри кэм.) Тегурук сыл( дьыл хайа эрэ утума са5аланан-бутэн эргийэн кэлэн хатыланыар дылы кэм.) Бэлиэ сыл( ханнык эмэ бэлиэ тубэлтэ буолбут дьылыттан кэми аа5ыы.) Киhи уйэтэ.( Киhи уескээн, олох олорон елуер диэри кэм.) Кэнэ5эс( хойут.) Кэнэ5эhин-кэнэ5эс( хойутаан, ер сыллар ааспыттарын кэннэ.) Кэнэ5эски( кэлин, хойут кэлиэхтээх.) Мунур( мун) уйэ.( Суус сыл.) Былыргы уйэ. Быдан былыргы уйэ.

                                            5.Былыргы саха оло5ун сорох кэмнэрэ.

(Олоххо туох эрэ буолар, оноhуллар чэрчитэ. Табыгастаах, то5оостоох тугэн.Хайа эрэ еттунэн ураты бэлиэ кэм.) Ыам кэмэ. Сайылыкка тахсар кэм. Кулун тутар кэм.( Былыргы саха биэни ыыр туhуттан кулуну тутара( хаайара.) Ыhыах кэмэ. От кэмэ. Кыhынны бала5анна киирэр кэм. Кыстык(Кыhынны бала5анна киирииттэн аны сайын сайылыкка тахсыахха дылы кэм. Мунха кэмэ. Танха иhиллиир кэм. Дьыл о5уhун маннайгы, иккис муостара тостор кэмнэрэ. Ебугэ сааскы быстарыкка бэс сутукатын тарга( уутугар) буккуйан сиир кэмнээ5э.

                           6.Маны таhынан кэм кэрдии ейдебул чэрчитинэн саха оло5ун кэккэ кэмнэрэ.

Сааскы кэм. Эргэ дьыл.( Эбэ мууhа устуор диэри чугастаа5ы кэм.) Дьыл ыпсыыта.( Эбэ мууhа устуохча устубакка турар туруга.Онтон куннээ5и олоххо-дьаhахха "эргэ дьыл эстиитин", "Сана дьыл салаллыытын" эргинэ кэм диэн ейденере.) Сана дьыл.(Эбэ мууhа устуутуттан сайынны еттунээ5и кэм.)