Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
к r2.7.3) (Робот: изменение chy:People's Republic of China на chy:China
JAnDbot (ырытыы | суруйуу)
к r2.7.2) (робот эптэ: bjn, min, vep уларытта: chy, lez, pag
212 устуруока: 212 устуруока:
[[bh:चीन (जनवादी प्रजातंत्र)]]
[[bh:चीन (जनवादी प्रजातंत्र)]]
[[bi:China]]
[[bi:China]]
[[bjn:Ripublik Rakyat Cina]]
[[bm:China]]
[[bm:China]]
[[bn:গণচীন]]
[[bn:গণচীন]]
224 устуруока: 225 устуруока:
[[ceb:Republikang Popular sa Tsina]]
[[ceb:Republikang Popular sa Tsina]]
[[chr:ᏥᎾ]]
[[chr:ᏥᎾ]]
[[chy:China]]
[[chy:China (People's Republic of China)]]
[[ckb:کۆماری گەلی چین]]
[[ckb:کۆماری گەلی چین]]
[[crh:Çin Halq Cumhuriyeti]]
[[crh:Çin Halq Cumhuriyeti]]
303 устуруока: 304 устуруока:
[[lad:Repuvlika Popular de Kina]]
[[lad:Repuvlika Popular de Kina]]
[[lb:Volleksrepublik China]]
[[lb:Volleksrepublik China]]
[[lez:Китайдин Халкьдин Республика]]
[[lez:Чин]]
[[li:Volksrepubliek China]]
[[li:Volksrepubliek China]]
[[lmo:Cina]]
[[lmo:Cina]]
314 устуруока: 315 устуруока:
[[mhr:Китай]]
[[mhr:Китай]]
[[mi:Haina]]
[[mi:Haina]]
[[min:Cino]]
[[mk:Народна Република Кина]]
[[mk:Народна Република Кина]]
[[ml:ചൈന]]
[[ml:ചൈന]]
339 устуруока: 341 устуруока:
[[os:Китай]]
[[os:Китай]]
[[pa:ਚੀਨ ਦਾ ਲੋਕ ਰਾਜੀ ਗਣਤੰਤਰ]]
[[pa:ਚੀਨ ਦਾ ਲੋਕ ਰਾਜੀ ਗਣਤੰਤਰ]]
[[pag:Republika ya Too na China]]
[[pag:Republika ya Too na Jhina]]
[[pam:Maldang Republika ning Tsina]]
[[pam:Maldang Republika ning Tsina]]
[[pap:China]]
[[pap:China]]
397 устуруока: 399 устуруока:
[[uz:Xitoy Xalq Respublikasi]]
[[uz:Xitoy Xalq Respublikasi]]
[[vec:Republica Popołare Cinexe]]
[[vec:Republica Popołare Cinexe]]
[[vep:Kitai]]
[[vi:Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa]]
[[vi:Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa]]
[[vo:Tsyinän]]
[[vo:Tsyinän]]

17:22, 9 Олунньу 2013 барыл

Кытай Дьон Республиката
中华人民共和国
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Flag of People's Republic of China National Emblem of People's Republic of China
Өрөгөй ырыата"March of the Volunteers"
(义勇军进行曲)
Location of People's Republic of China
Location of People's Republic of China
Киин куоратаПекин
Largest city Шанхай
Ил тыла Кытай тыла
(Мандарин тыла)
Олохтоохтор ааттара Кытайдар
Дьаhалтата Биир партия дьаhалтата, социалист республика
 -  Президент Ху Дзиньтао
 -  Премьер Уэн Дзябао
 -  Chairman of the Standing Committee У Баҥгуо
 -  Chief Grand Justice Уоҥ Шендунь
Историята
 -  Three Sovereigns and Five Emperors c. 2852 BCE 
 -  Цин династия c. 221 BC 
 -  Дьон республиката тэриллибитэ Алтынньы 1 1949 
Иэнэ
 -  Бүтүн 9 598 086 km² [d] or 9,640,821 km²[d]
(3rd / 4th–disputed)
3 704 427 sq mi 
 -  Уу (%) 2.8[c]
Олохтоохторо
 -  2007 estimate 1,321,851,888[c] (1st)
 -  2000 census 1,242,612,226 
 -  Олохтоох чиҥэ 140/km² (53rd)
363/sq mi
БИО (АКП) 2007 estimate
 -  Total $7.043 trillion[1] (2nd)
 -  Per capita $5,300[2] (99th)
БИО (номинал) 2007 estimate
 -  Total $3.42 trillion (4th)
 -  Per capita $2,800 (105th)
Дьини (2007) 47.0[3] 
КСИ (2007) 0.777 (medium) (81st)
Валюта Юань (CNY)
Кэм зоната (UTC+8)
 -  Сайыҥҥы кэм not observed (UTC+9)
Ил домен .cn[c]
Телефон кода +86[c]

Кытай (кытайдыы 中國, судургу кытайдыы 中国, пиньинь Zhōngguó, Джуҥгуо, «орто дойду», официаллык Кытай Дьон Республиката (кытайдыы 中華人民共和國, судургу кытайдыы 中华人民共和国, пиньинь Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, Джуҥхуа Жэньминь Гуҥхэгуо) диэн Илин Азия дойдута. Сүүрбэ икки провинциялаах, биэс аутоном регионнаах, түөрт муниципалитеттаах уонна икки анал административнай регионнаах. Кытайга 1.3 миллиард киhи олорор (аан дойду дьонун 1/5). Сирин иининэн Кытай үһүс миэстэҕэ турар (Россия уонна Канада кэннилэриттэн).

Кытай Монголиялыын, Россиялыын, Хотугу Кэриэйэлиин, Вьетнамныын, Лаостуун, Мьянмалыын, Индиялыын, Непаллыын, Пакистанныын, Афганистанныын, Тадьикистанныын, Кыргызстанныын уонна Казахстанныын кэккэлэhэр. Кытай хоту өттүгэр далалар, тыалар уонна Гоби кумах куйаар баар, арҕаа Хималайа уонна Тянь-Шань хайалара, соҕуруу субтропик тыалар, илин Соҕуруу кытай уонна Илин кытай байҕаллара бааллар. Бу байҕаллар кытылларыгар дойду дьонун улахан өттө олорор.

Кытай Дьон Республиката 1949 с. төрүттэммититтэн ыла салайар партиянан Кытай Коммунист партията буолар. Кытай Дьон Республикатын конституциятынан, КДР - норуот демократ диктатуралаах социалист дойду буолар.

Аата

Кытайдар бэйэлэрин дойдуларын Чжунгуо (中國/中国, пиньинь: Zhōngguó), ол эбэтэр, «орто дойду» дойду диэн аатыыллар. Маны тэҥэ Кытай хас да атын ааттардаах: Чжунхуа (中華/中华, zhōnghuá), Тянься (天下, tiānxià, ол эбэтэр «халлаан анна»), Хуася (華夏/华夏, huáxià, Кытай былыргы аата), Шэньчжоу (神州, shénzhōu) уо.д.а.

Историята

Былыргы Кытай цивилизацията түөртэн тахса тыhыынча сыллааҕыта үөскээбитэ. Онон, Кытай цивизилизацията - аан дойдуга баар саамай былыргыт цивилизациялартан биирдэстэрэ.

Кытай историятын периодизацията

Кытай историческай наукатыгар ылыллыбыт кылгас хронологическай таблица

Сыллара Дойду (династия)
Биһиги эрабыт иннинэ
2357 до н. э. — 2255 до н. э. Яо баһылык
2255 до н. э. — 2205 до н. э. Шунь баһылык
2205 до н. э. — 1766 до н. э. Ся династия
1766 до н. э. — 1122 до н. э. Шань-Инь династия
1122 до н. э. — 247 до н. э. Чжоу династия
246 до н. э.207 до н. э. Цинь династия
206 до н. э.220 н. э. Хань династия
Биһиги эрабыт
220264 ВэйДинастия, Үс Саарыстыба кэмэ
265420 Цзинь Династия (Арҕааҥы Цзинь: 265316, ИлиҥҥиЦзинь: 317420)
420479 Соҕурууҥу СунДинастия
479501 Ци Династия
502556 Лян Лян
557588 Династия Чэнь
581618 Династия Суй
618917 Династия Тан
907959 Биэс династия эпохата
9601279 Династия Сун
12801368 Династия Юань (монгольская)
13681644 Династия Мин
16441911 Династия Цин (маньчжурская)
19121949
(Тайбааҥҥа — билиҥҥи кэмҥэ дылы)
Кытай Республиката
С 1 октября 1949 Кытай Дьон Республиката

Дьоно

Кытай - саамай элбэх ахсааннаах дьонноох сир шарын урдунэн. Кытайга 50-150 араас кыра уонна улахан омуктар олороллор. Уопсай ахсааннарын барыларын холбоон - 1,3 миллиард, онтон 1,2 миллиарда Кытай омугар тиксэр. Ону таhынан - Уйгуурдар, Даурдар, Кэриэйдэр, Маньчжурдар, Эбээннэр, Эбэнкилэр, Монголлар олороллор.

Ону таhынан элбэх кытай омуга тас дойдуларга олороллор. Саамай элбэх кытай - Канада, АХШ, Тайвань, Япония, Германия уонна Россия дойдутугар олороллор. Олору Хуацяо дииллэр.

Кытай саамай улахан ахсааннаах (нэһилиэнньэ ахсаанын 92%) омугунан хань (кыт. 汉族, ханьцзу) буолар. Нуучча уонна саха тылыгар хань уонна кытайдар (китайцы) диэн биир өйдөбүллээхтэр. Маны таһынан Кытайга 56 атын омук олорор, олору "кыра ахсааннаах омуктар" (кыт. 少数民族, шаошу миньцзу) диэн ааттыыллар.

Тыла

Кытай тыла аан дойдуга баар саамай былыргы тыллартан биирдэстэрэ. Уһун историялаах буолан бу тыл кэнники хас да бэйэ бэйэлэриттэн ураты диалектарга арахсыбыта. Холобур, кантон уонна мандарин (путунхуа) диалектар бэйэ бэйэлэриттэн ааҥл уонна немец тылын курдук уратылаахтар, ол иһин хоту олохтооҕо соҕуруу Кытай провинцияларыттан сылдьар киһи саҥатын өйдүө суоҕун сөп. Сорох лингвистар кытай тылын диалектарын биир тыл группатыгар киирсэр араас тылларын курдук көрөллөр. Кытай диалектара бары биир былыргыттан туһаныллар иероглифтарынан суруллар суруктаахтар.

Кытай Дьон Республикатын официалык тылынан 1913 с. путуҥхуа (кыт. 普通话,"норуот уопсай тыла") диэн кытай тылын хотугу диалегар үөскээбит тыл буолар. Кытай тылынан (бары диалектары холбоон) саҥарар дьон аан дойдуга аахсаана 1 миллиартан тахса киһи.

Кытайга олорор 56 атын омук бэйэлэрин тылларынан эмиэ саҥараллар.

Экономиката

Кэнники 30 сылларга КДР экономиката үрдээн иһэр, 2009 с. Кытай экономиката аан дойдуга брутто ис оҥоһугунан (БИО) АХШ уонна Дьоппуон кэнниттэн 3-с миэстэҕэ турар. КДР БИО-та 2009 с. $5,02 трлн тэҥнэсбитэ. 2009 сыл муус устар - бэс ыйын кэмигэр бу көрдөрүүгэ Кытай Дьоппуону сиппитэ.

21-с үйэ саҥатыттан ыла Кытай космическэй уонна ядернай держава буолар. Чох, тимир, марганец, цинк, свинец, сурьма уонна вольфрам хостооһунугар Кытай аан дойдуга бастыыр. Ону тэҥэ аан дойдуга кокс, чугун, сталь, алюминий, цинк, олово, никель, телевизор, радио, мобильнай телефон, сууйар уонна тигэр массыына, велосипед, мотоцикл, чаһыы, фотоаппарат, хлопок, шелк, цемент, атах таҥаһа, эт, пшеница, ириис, хортуоска, табах оҥоһуутугар бастыыр. Маны таһынан аан дойду массыына оҥоһуутугар Дьоппуон уонна АХШ кэнниттэн турар. Экспорт объемунан Кытай аан дойдуга 1-кы миэстэҕэ турар.

  1. CIA World Factbook[GDP PPP Rankings]
  2. CIA World Factbook[GDP PPP Per capita Rankings]
  3. CIA World Factbook[Gini rankings]