Саха Сирэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты
к r2.6.4) (робот эптэ: diq:Cumhurêtê Saxa |
к r2.7.2+) (робот эптэ: lez:Саха Республика |
||
357 устуруока: | 357 устуруока: | ||
[[ky:Якутия]] |
[[ky:Якутия]] |
||
[[la:Iacutia]] |
[[la:Iacutia]] |
||
[[lez:Саха Республика]] |
|||
[[lt:Jakutija]] |
[[lt:Jakutija]] |
||
[[lv:Saha]] |
[[lv:Saha]] |
22:39, 29 Кулун тутар 2012 барыл
| |||||
Киин куората | Дьокуускай | ||||
Иэнэ | 3 103 200 км² | ||||
Дьонун ахсаана | 949 280 (2002) | ||||
Федеральнай уокуруга | Уһук Илин | ||||
Экономическай оройуона | Уһук Илин | ||||
Ил тыла | Саха тыла, Нуучча тыла | ||||
Президент | Егор Борисов | ||||
Дьаhалта салайааччыта | Галина Данчикова | ||||
Кэм зоната | Халыып:MSK+6-+8 |
Саха Сирэ, официаллык Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, көҥүл судаарыстыба, Арассыыйа Федерациятын субъега буолар. 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Кулун тутар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, оттон 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.
Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.
Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Федерациятын саамай улахан субъега. Нунавут Канада Хотугулуу-Арҕаа территорияларыттан арахcыбытын кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.
Географията
Кэм зоналара
Саха Сирэ 3 кэм зонатыгар сытар (MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10) — арҕаа өттө, Дьокуускайы кытта, MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11) — ортото, Саҥа Сибиир арыыларын кытта, MSK+8 (UTC+11, сайын UTC+12) — илин өттө).
- Дьокуускай кэм зоната (YAKT/YAKST). UTC+9 (YAKT)/ UTC+10 (YAKST). Республика Өлүөнэ өрүстэн арҕаа сытар сирдэрэ.
- Владивосток кэм зоната (VLAT/VLAST). UTC+10 (VLAT)/UTC+11 (VLAST). Республика 127°E уонна 140°E икки ардынааҕы усталааһынҥа сытар сирдэрэ.
- Магадан кэм зоната (MAGT/MAGST). UTC+11 (MAGT)/UTC+12 (MAGST). Республика 140°E усталааhынтан илин сытар сирдэрэ.
Өрүстэр
Саха Сиригэр 700 тыh. тахса өрүс уонна үрэх баар. Кинилэр бүтүн уhуннара 2 млн км кэриҥэ буолар.
Республика ордук улахан аал сырыылаах өрүстэрэ Өлүөнэ (уhуна — 4400 км), Бүлүү (2650 км), Өлөөн (2292 км), Алдан (2273 км), Халыма (2129 км), Индигир (1726 км), Өлүөхүмэ (1436 км), Анаабыр (939 км) уонна Дьааҥы (872 км). Атын улахан өрүстэр:
- Алаһыай (1,590 км)
- Амма (1,462 км) Алдан салаата
- Марха (1,181 км) Бүлүү салаата
- Түҥ (1,092 км) Бүлүү салаата
- Маайа (1,053 км) Алдан салаата
- Моркуока (812 км) Марха салаата
- Учур (812 км) Алдан салаата
- Лииндэ (804 км) Өлүөнэ салаата
- Ньүүйэ (798 км) Өлүөнэ салаата
- Силээннээх (796 км) Индигир салаата
Демография
Администрацияларынан уонна территориянан араарыы
# | Улуустар | Кииннэрэ | Куораттар | Бөһүөлэктэр | Нэһилиэктэр | Дьокуускайтан,
км |
Иэнэ, км² | Нэһилиэнньэ
ахсаана (2010 сыл) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | Дьокуускай | Дьокуускай | 1 | 1 | 2 | 0 | 3584 | 287954 |
2 | Нүөрүҥгүрү | Нүөрүҥгүрү | 1 | 6 | 2 | 818 | 98890 | 85222 |
3 | Мирнэй | Мирнэй | 2 | 4 | 3 | 1207 | 165779 | 78740 |
4 | Алдан | Алдан | 2 | 4 | 3 | 534 | 156820 | 45650 |
5 | Ленскэй | Ленскэй | 1 | 2 | 8 | 1070 | 76999 | 38618 |
6 | Хаҥалас | Покровскай | 1 | 1 | 16 | 74 | 24680 | 33934 |
7 | Мэҥэ Хаҥалас | Аллараа Бэстээх | 1 | 29 | 18 | 11733 | 30963 | |
8 | Өлүөхүмэ | Өлүөхүмэ | 1 | 2 | 21 | 651 | 160792 | 24826 |
9 | Бүлүү | Бүлүү | 1 | 1 | 19 | 592 | 55193 | 25187 |
10 | Сунтаар | Сунтаар | 26 | 985 | 57804 | 25304 | ||
11 | Ньурба | Ньурба | 1 | 18 | 812 | 52436 | 23842 | |
12 | Уус Алдан | Бороҕон | 21 | 127 | 18276 | 20927 | ||
13 | Нам | Нам | 18 | 84 | 11870 | 22879 | ||
14 | Үөһээ Бүлүү | Үөһээ Бүлүү | 21 | 677 | 42050 | 21279 | ||
15 | Чурапчы | Чурапчы | 17 | 182 | 12577 | 20250 | ||
16 | Амма | Амма | 14 | 201 | 29421 | 15922 | ||
17 | Таатта | Ытык Күөл | 14 | 256 | 18984 | 15458 | ||
18 | Томпо | Хаандыга | 2 | 7 | 449 | 135844 | 14315 | |
19 | Кэбээйи | Сангаар | 1 | 12 | 334 | 107789 | 13103 | |
20 | Өймөкөөн | Уус Ньара | 5 | 5 | 1040 | 92255 | 11863 | |
21 | Үөһээ Дьааҥы | Баатаҕай | 1 | 2 | 14 | 1400 | 137428 | 11765 |
22 | Горнай | Бэрдьигэстээх | 9 | 184 | 45624 | 11206 | ||
23 | Уус Маайа | Уус Маайа | 8 | 5 | 382 | 95325 | 9182 | |
24 | Булуҥ | Тиксии | 1 | 8 | 1694 | 223583 | 9366 | |
25 | Усуйаана | Депутатскай | 3 | 7 | 2068 | 120278 | 8262 | |
26 | Орто Халыма | Орто Халыма | 1 | 9 | 2664 | 125161 | 7774 | |
27 | Анаабыр | Сааскылаах | 3 | 2621 | 55558 | 3682 | ||
28 | Аллараа Халыма | Черскэй | 1 | 3 | 3189 | 87118 | 4879 | |
29 | Үөһээ Халыма | Зырянка | 1 | 5 | 2440 | 67774 | 4712 | |
30 | Муома | Хонуу | 6 | 2000 | 104627 | 4383 | ||
31 | Абый | Үрүҥ Хайа | 1 | 5 | 2900 | 69435 | 4112 | |
32 | Эдьигээн | Эдьигээн | 4 | 754 | 140222 | 4047 | ||
33 | Өлөөн | Өлөөн | 4 | 2026 | 317976 | 4026 | ||
34 | Аллайыаха | Чокуурдаах | 1 | 5 | 2700 | 107338 | 2904 | |
35 | Эбээн Бытантай | Баатаҕай Алыыта | 3 | 1687 | 52298 | 2811 | ||
Барыта | 13 | 48 | 366 | 3083523 | 949347 |
Дьонун ахсаана
Саха Сиригэр 949,3 тыһ. киһи олорор(2010). Куорат олохтоохторун удельнай ыйааһына: 65,5 % (2010), олорор чиҥэ: 0,3 киһ./км2 (2005) . Онон Саха Сирин олохтоохторугар ортотунан Россия Федерациятыгар саамай элбэх сир тиксэр.
Урбанизация
Олохоохтортон 65,54 % куоракка олороллор, оттон 34,46 %, тыаҕа. Улахан куораттара: Дьокуускай (267,9 тыh.), Нүөрүҥгүрү (62,3 тыh.), Мирнэй (36,0 тыh.), Ленскэй (24,4 тыh.) уонна Алдан (23,4 тыh.).
Административнай тыырыллыыта
7 тыһыынчаттан тахса олохтоохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар 2010 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Экономика
Энергетика
Транспорт
Транспорт суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, аутомобил (бастатан туран Амур-Якутскай магистраль) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир тимир суол линията тутуллан эрэр. Ити Россия тимир суолларыгар Саха Сирин киинин 2010 с. холбуоҕа. Тутулла турар линия устата — 800 км.
Өҥө оҥорор сфера
Саха Сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары Өлүөнэ өрүс устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан Өлүөнэ остуолбалара баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга чубукуну иҥин бултаталлар.
Индустрия
Саха Сирин индустрията сүрүннээн сир баайын хостооһун. Саха Сиригэр дойду биир улахан Элкэннээҕи уранус сытар сирэ баар, бигэргэтиллибит ыйааһына 344 тыһ. тонна.
Индустрия сүрүн хайысхалара:
- Өҥнөөх металлургия, сүрүннээн алмаас уонна кыһыл көмүс (Арассыыйаҕа хостонор алмаас 90% уонна кыһыл көмүс 24%). АЛРОСА акционернай хампаанньа - аан дойдуга биир улахан алмаас хостооччунан биллэр; аан дойдуга алмаас атыытынан иккис миэстэҕэ турар.
- Таас чоҕу хостуур индустрия
- Тутууга сыһыаннаах матырыйааллары оҥоруу
- Маһы таҥыыр индустрия
- Массыына өрөмүөнэ
- Таҥас уонна ас индустрията
Тыа хаһаайыстабата
- Күндү түүлээҕи иитии - кииһи, хара саһылы, кырсаны үксүн иитэллэр.
- Эт-үүт - сахалар былыр былыргыттан ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэллэр.
- Оҕуруот аһа - бу үксүн XX үйэҕэ үөдүйбүт көрүҥ буолар. Өрөбөлүүссүйэ да иннинэ холобур Хатаска арбуз үүннэрэн сииллэрин туһунан архыыпка дөкүмүөннэр бааллар.
- Таба, сылгы иитиитэ
- Куораттарга (Дьокуускай, Нүөрүҥгүрү, Мирнэй, Ньурба) көтөр уонна чооску фермалара бааллар.
Сигэлэр
- Саха Республикатын официаллык сервера
- Первый республиканский информационно-аналитический портал SakhaNews.ru
- Республика портала
- Ископаемые насекомые с территории Якутии
- Республика Саха (Якутия). Справочник административно-территориального деления на 1.01.2005 г. — каталог