Саха Сирэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
к r2.6.4) (робот эптэ: diq:Cumhurêtê Saxa
JhsBot (ырытыы | суруйуу)
к r2.7.2+) (робот эптэ: lez:Саха Республика
357 устуруока: 357 устуруока:
[[ky:Якутия]]
[[ky:Якутия]]
[[la:Iacutia]]
[[la:Iacutia]]
[[lez:Саха Республика]]
[[lt:Jakutija]]
[[lt:Jakutija]]
[[lv:Saha]]
[[lv:Saha]]

22:39, 29 Кулун тутар 2012 барыл

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин гиэрбэтэ
Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Россия картатыгар
Киин куората Дьокуускай
Иэнэ 3 103 200 км²
Дьонун ахсаана 949 280 (2002)
Федеральнай уокуруга Уһук Илин
Экономическай оройуона Уһук Илин
Ил тыла Саха тыла, Нуучча тыла
Президент Егор Борисов
Дьаhалта салайааччыта Галина Данчикова
Кэм зоната Халыып:MSK+6-+8

Саха Сирэ, официаллык Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, көҥүл судаарыстыба, Арассыыйа Федерациятын субъега буолар. 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Кулун тутар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, оттон 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.

Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.

Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Федерациятын саамай улахан субъега. Нунавут Канада Хотугулуу-Арҕаа территорияларыттан арахcыбытын кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.

Географията

Кэм зоналара

Саха Сирэ 3 кэм зонатыгар сытар (MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10) — арҕаа өттө, Дьокуускайы кытта, MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11) — ортото, Саҥа Сибиир арыыларын кытта, MSK+8 (UTC+11, сайын UTC+12) — илин өттө).

  1. Дьокуускай кэм зоната (YAKT/YAKST). UTC+9 (YAKT)/ UTC+10 (YAKST). Республика Өлүөнэ өрүстэн арҕаа сытар сирдэрэ.
  2. Владивосток кэм зоната (VLAT/VLAST). UTC+10 (VLAT)/UTC+11 (VLAST). Республика 127°E уонна 140°E икки ардынааҕы усталааһынҥа сытар сирдэрэ.
  3. Магадан кэм зоната (MAGT/MAGST). UTC+11 (MAGT)/UTC+12 (MAGST). Республика 140°E усталааhынтан илин сытар сирдэрэ.

Өрүстэр

Амма өрүс

Саха Сиригэр 700 тыh. тахса өрүс уонна үрэх баар. Кинилэр бүтүн уhуннара 2 млн км кэриҥэ буолар.

Республика ордук улахан аал сырыылаах өрүстэрэ Өлүөнэ (уhуна — 4400 км), Бүлүү (2650 км), Өлөөн (2292 км), Алдан (2273 км), Халыма (2129 км), Индигир (1726 км), Өлүөхүмэ (1436 км), Анаабыр (939 км) уонна Дьааҥы (872 км). Атын улахан өрүстэр:

Демография

Билэ:Саха.png
Биэрэпис ыытыллыбыт сыллырга уонна 2007 сылга нэһилиэнньэ ахсаана
Билэ:Саха1.png
2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн омуктар өлүүлэрэ

Администрацияларынан уонна территориянан араарыы

# Улуустар Кииннэрэ Куораттар Бөһүөлэктэр Нэһилиэктэр Дьокуускайтан,

км

Иэнэ, км² Нэһилиэнньэ

ахсаана

(2010 сыл)

1 Дьокуускай Дьокуускай 1 1 2 0 3584 287954
2 Нүөрүҥгүрү Нүөрүҥгүрү 1 6 2 818 98890 85222
3 Мирнэй Мирнэй 2 4 3 1207 165779 78740
4 Алдан Алдан 2 4 3 534 156820 45650
5 Ленскэй Ленскэй 1 2 8 1070 76999 38618
6 Хаҥалас Покровскай 1 1 16 74 24680 33934
7 Мэҥэ Хаҥалас Аллараа Бэстээх 1 29 18 11733 30963
8 Өлүөхүмэ Өлүөхүмэ 1 2 21 651 160792 24826
9 Бүлүү Бүлүү 1 1 19 592 55193 25187
10 Сунтаар Сунтаар 26 985 57804 25304
11 Ньурба Ньурба 1 18 812 52436 23842
12 Уус Алдан Бороҕон 21 127 18276 20927
13 Нам Нам 18 84 11870 22879
14 Үөһээ Бүлүү Үөһээ Бүлүү 21 677 42050 21279
15 Чурапчы Чурапчы 17 182 12577 20250
16 Амма Амма 14 201 29421 15922
17 Таатта Ытык Күөл 14 256 18984 15458
18 Томпо Хаандыга 2 7 449 135844 14315
19 Кэбээйи Сангаар 1 12 334 107789 13103
20 Өймөкөөн Уус Ньара 5 5 1040 92255 11863
21 Үөһээ Дьааҥы Баатаҕай 1 2 14 1400 137428 11765
22 Горнай Бэрдьигэстээх 9 184 45624 11206
23 Уус Маайа Уус Маайа 8 5 382 95325 9182
24 Булуҥ Тиксии 1 8 1694 223583 9366
25 Усуйаана Депутатскай 3 7 2068 120278 8262
26 Орто Халыма Орто Халыма 1 9 2664 125161 7774
27 Анаабыр Сааскылаах 3 2621 55558 3682
28 Аллараа Халыма Черскэй 1 3 3189 87118 4879
29 Үөһээ Халыма Зырянка 1 5 2440 67774 4712
30 Муома Хонуу 6 2000 104627 4383
31 Абый Үрүҥ Хайа 1 5 2900 69435 4112
32 Эдьигээн Эдьигээн 4 754 140222 4047
33 Өлөөн Өлөөн 4 2026 317976 4026
34 Аллайыаха Чокуурдаах 1 5 2700 107338 2904
35 Эбээн Бытантай Баатаҕай Алыыта 3 1687 52298 2811
Барыта 13 48 366 3083523 949347

Дьонун ахсаана

Саха Сиригэр 949,3 тыһ. киһи олорор(2010). Куорат олохтоохторун удельнай ыйааһына: 65,5 % (2010), олорор чиҥэ: 0,3 киһ./км2 (2005) . Онон Саха Сирин олохтоохторугар ортотунан Россия Федерациятыгар саамай элбэх сир тиксэр.

Урбанизация

Олохоохтортон 65,54 % куоракка олороллор, оттон 34,46 %, тыаҕа. Улахан куораттара: Дьокуускай (267,9 тыh.), Нүөрүҥгүрү (62,3 тыh.), Мирнэй (36,0 тыh.), Ленскэй (24,4 тыh.) уонна Алдан (23,4 тыh.).

Административнай тыырыллыыта

Дьокуускай




7 тыһыынчаттан тахса олохтоохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар
2010 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан
Дьокуускай 267983 Бүлүү 10060
Нүөрүҥгүрү 62333 Ньурба 9508
Мирнэй 35994 Жатай 9263
Ленскэй 24373 Томмот 8626
Алдан 23371 Өлүөхүмэ 8485
Айхал 15208 Уус Ньара 8385
Удачнай 14290 Нам 8200 (2003)
Сунтаар 10303 Чурапчы 7500 (2003)
Покровскай 10223 Майа 7000 (2003)
Чульман 10158

Экономика

Энергетика

Транспорт

Транспорт суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, аутомобил (бастатан туран Амур-Якутскай магистраль) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир тимир суол линията тутуллан эрэр. Ити Россия тимир суолларыгар Саха Сирин киинин 2010 с. холбуоҕа. Тутулла турар линия устата — 800 км.

Өҥө оҥорор сфера

Саха Сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары Өлүөнэ өрүс устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан Өлүөнэ остуолбалара баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга чубукуну иҥин бултаталлар.

Индустрия

Саха Сирин индустрията сүрүннээн сир баайын хостооһун. Саха Сиригэр дойду биир улахан Элкэннээҕи уранус сытар сирэ баар, бигэргэтиллибит ыйааһына 344 тыһ. тонна.

Индустрия сүрүн хайысхалара:

  • Өҥнөөх металлургия, сүрүннээн алмаас уонна кыһыл көмүс (Арассыыйаҕа хостонор алмаас 90% уонна кыһыл көмүс 24%). АЛРОСА акционернай хампаанньа - аан дойдуга биир улахан алмаас хостооччунан биллэр; аан дойдуга алмаас атыытынан иккис миэстэҕэ турар.
  • Таас чоҕу хостуур индустрия
  • Тутууга сыһыаннаах матырыйааллары оҥоруу
  • Маһы таҥыыр индустрия
  • Массыына өрөмүөнэ
  • Таҥас уонна ас индустрията

Тыа хаһаайыстабата

  • Күндү түүлээҕи иитии - кииһи, хара саһылы, кырсаны үксүн иитэллэр.
  • Эт-үүт - сахалар былыр былыргыттан ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэллэр.
  • Оҕуруот аһа - бу үксүн XX үйэҕэ үөдүйбүт көрүҥ буолар. Өрөбөлүүссүйэ да иннинэ холобур Хатаска арбуз үүннэрэн сииллэрин туһунан архыыпка дөкүмүөннэр бааллар.
  • Таба, сылгы иитиитэ
  • Куораттарга (Дьокуускай, Нүөрүҥгүрү, Мирнэй, Ньурба) көтөр уонна чооску фермалара бааллар.

Сигэлэр

Wikimedia Commons
Wikimedia Commons
Саха Сирэ Биики Хааһахха