Бэс: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Ис хоһооно сотторолунна Ис хоһооно эбилиннэ
к [r2.6.4] робот эптэ: udm:Пужым
HRoestBot (ырытыы | суруйуу)
к r2.6.5) (робот эптэ: pnb:پائن
83 устуруока: 83 устуруока:
[[pdc:Beintbaam]]
[[pdc:Beintbaam]]
[[pl:Sosna]]
[[pl:Sosna]]
[[pnb:پائن]]
[[pt:Pinheiro]]
[[pt:Pinheiro]]
[[qu:Pinu]]
[[qu:Pinu]]

20:17, 22 Ахсынньы 2010 барыл

Бэс

Бэс (лат. Pinus, нууч. Сосна) — куруук көҕөрөр мастар бөлөхтөрө. Манна 70-ча көрүҥ киирэр. Олортон Саха сиригэр үһэ баара биллэр: Ойуур бэһэ, Сибиир сыалааҕа, Болбукта.


Ойуур бэһэ

Бэс диэн тылынан саха тылыгар үксүн көннөрү эбэтэр атын аата ойуур бэһин (лат. Pinus sylvestris L.) ааттыыллар.


Ойуур бэһин ареала

Бэс Саха сирин киин уонна арҕаа өттүгэр тарҕаммыт мас, Өлүөнэ-Бүлүү уонна Өлүөнэ-Алдан өрүстэр ыккардыларыгар, Өлүөнэ, Алдан хочолоругар үүнэр. Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи хайаларыгар 800-1000 м дылы үөһэ тахсар. Ареалын хотугу кыраныыссата Бүлүү өрүс үөһээ тардыытынан, кини салаата Марха орто тардыытынан, Эдьигээн бөһүөлэгин хоту өттүнэн, онтон Өлүөнэ уҥа кытылыгар тахсан баран ону кыйа Алдан уҥа кытылын кыйа хоту барар уонна Хабааровскай кыраайга тиийэр.

Тас көстүүтэ, үүнүүтэ, сайдыыта

Бэс 20-45 м үрдүктээх, умнаһын диаметра 20-100 см. Саха сиригэр 30 м дылы үүнэр. Умнаһа толору мас (полнодревесный), аллараа өттө буровато-сиэрэй хайыттаҕас халыҥ хатырыктаах. Үөһээ өттүгэр хатырыга кыһыллыҥы оранж өҥнөөх буолар уонна чараас суба (пленка) буолан арахса турар.

Экологията

Кураанах кумах, кыра туой булкаастаах кумах уонна хайалаах сиргэ таастаах буордарга үүнэр. Буор кыра тууһун тулуйар. Сырдыгы сөбүлүүр, сырдык, паарка тииптээх бэс чагдалары үөскэтэр.

Суолтата

Айылҕаҕа кыра кыыллар уонна көтөрдөр олохсуйалларыгар тоҕоостоох ойуурдары үөскэтэр, манна кинилэр сайдалларыгар сөптөөх аһлыгы булаллар. Кыһын тымныы тыалтан хаххаланаллар.

Ойуур бэһэ кумахтары уонна алдьаммыт сирдэри мастыырга (облесение) солбуллубат боруода. Үчүгэйдик сайдыбыт силиһэ кумах буордары хамнаппат, кумахтаах буор тыйыс усулуобуйатын үчүгэйдик тулуйар. Тукулааннарга, холобур, бэс эрэ үүнэр. Атын мас кыайан тулуйан үүнэр кыаҕа суох.

Норуот хаһаайыстыбатыгар суолтата сүҥкэн.

Бэс мас уунэр сирдэрэ — Саха Сирэ (57 %), Канада (75 %), АХШ (41 %), Швеция (69 %), Норвегия (17 %), Дания (11 %), Германия (7,47 %), Польша (30 %), Россия (87,9 %), Дьоппуон (0,9 %), Кытай (13,1 %) — дойду тыа процентыттан ылаллар.