Харчы суолтата
Харчы — туох баар табаар сыанатын быһаарар уонна атастаһарга суолталаах уопсай эквивалент.
Э. К. Пекарскай маннык быһаарар: «Харчы-хаччы, хатчы (түүрк: карчы — кириэс, кириэс оҥоһуулаах фигура)». Манна салгыы суруллубут «Квадратнай плитка — сылгы саамай эмис чааһыттан ылыллыбыт түөрт муннуктаах куһуок ааттанар». Макс Фармер «харчы» диэн тылы турок «xards» (дохуот, хаһаайыстыбаннай ороскуот) диэн тылын кытта сибээстиир. Былыр араас омуктар сорох ардыгар киһи үөйбэтэх-ахтыбатах дьикти харчыланаллара. Пржевальскай айанныырын саҕана Монголияҕа ньирэй хаана иҥэриллибит кирпииччэ чэй харчы суотугар сылдьара. Өссө ыт аһыыта, киһи-сүөһү чөмчөкөтө, табах о.д.а. харчы быһыытынан туттулла сылдьыбыттар.
Бытархай харчы формата да араас: түөрт муннуктаах, ньолбоҕор, төгүрүк, алта уонна уон икки кырыылаах. Манна даҕатан эттэххэ, монголлар харчылара «тугрик» диэн, ол эбэтэр «төгүрүк» диэн суолталаах.
А. И. Гоголев «Якуты» диэн үлэтигэр XVIII үйэтинээҕи киһи уҥуоҕуттан кытай манньыаттара булуллубуттарын туһунан суруйбут. Ол аата сахалар нуучча эрэ харчытын буолбакка, атын омук харчытын эмиэ туһаммыттарын туоһулуур.
XVI—XIX үйэлэргэ Саха сиригэр эргиэн сайдыбыта. Саха сирин түүлээҕэ аан дойду рыногар биллибитэ.
1911 с. ыам ыйыгар Дьокуускайга бастакы баан арыллыбыта. Баан суох бириэмэтигэр баайдар манньыаттарын сиргэ кистиир түгэннэрэ баара. Ол кистээбит манньыаттара (кылааттара) кэлин булуллубуттара.
1919—1921 дылы Саха сиригэр арыгы этикеткалара харчыны солбуйа сылдьыбыттааҕа биллэр. Олору Алексей Алексеевич Семенов (кэлин Республика наркомфина буолбут) таһаара сылдьыбыт.[1]
Гражданскай сэрии бүтэрин кытта, 1921 с. бастакы советскай харчы бэчээттэнэн барбыта.
1961 с. Советскай Союзка харчы реформата буолбута: 1, 2, 3, 5 бытархай харчылар, 1 солкуобай алтаннаах никель манньыаттар тахсыбыттара.
Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Пекарский Э. К. Словарь якутского языка.
- Гоголев А. И. Якуты.