Сахалар сойуустара

Сахалар сойуустара ("Союз якутов") диэн тэрилтэ тохсунньу 4 күнүгэр (саҥа стилинэн тохсунньу 17 күнүгэр) 1906 с. тэриллибитэ. Тэрийээччи В.В. Никифоров-Күлүмнүүр. Былааһы кытта алтыһан уларытыы наадатын өйдөөбөттөрүттэн сылтаан утары турарга сананар. Кини саныырынан бу тэриллии омук батталтан босхолонуутун, бэйэни салайыныы туһугар охсуһууну баһылыахтааҕа.

Бастаан Кулүмнүүр бэйэтин дьиэтигэр ахсынньы 31-гэр бэйэтин табаарыстарын мунньан сүбэлэһэр. Өйөбүлү ылан баран кини тэрийэр бөлөҕүн кытта Жураковскай диэн уобалас типографиятын сэбиэдиссэйин дьиэтигэр тохсунньу 4-гэр мунньах ыытар. Ол мунньахха улуустартан бэрэстэбиитэллэр уонна араас дуоһунастаах дьон бааллара. Мунньах "Союз якутов" соругун уонна тугу гынахтаах садаачаларын көрдөрөр устаабы бигэргэтэр ("прочное установление своих гражданских и экономических прав").

Устаапка маннык соруктар турбуттар:

• сахалар туттар сирдэрэ, хааһынаҕа (владеемых казной в виде оброчных статей), манастыырдарга, таҥара дьиэлэригэр уонна көскө ыытыллыбыт дьон олороругар анаммыт сирдэр сахалар бас билиилэрэ буолуохтаах;
• Саха уобалаһын инородецтарын барытын кыттыһыннаран туран земскай бэйэни салайыныы балаһыанньатын ылынарга;
• Сахалар Судаарыстыбаннай Дуумаҕа бэйэлэрэ бэрэстэбиитэллэнэллэрин ситиһии;
• уопсастыбаннай тэриллиилэри полиция кэтээн көрүүтүн уонна былаас кинилэри хонтуруоллурун суох гынарга.

Сойуус устаабыгар хайдах бу модьуйуулары ситиһэр ньымалары эмиэ суруйбуттар: а) модьуйуулары олохтоох уонна Арассыыйа администрациятыгар тиэрдии; б) полициейскай чыыннары кытта кэпсэтэртэн кыккыраччы аккаастаныы; в) түһээннэртэн уонна повинностартан аккаастаныы.

Мунньах Сойуус Киин кэмитиэтин талбыта. Онно 9 чилиэн уонна биир чилиэҥҥэ кандидаат киирбит.

Тохсунньу 5 күнүгэр Васильев дьиэтигэр КК мунньаҕа буолбута, ол мунньах түмүгүнэн Миниистридэр Сэбиэттэрин бэрэстээтэлигэр телеграмма суруйбуттара. Ол телеграммаҕа сойуус туох баар төлобүрдэртэн аккаастанарын туһунан биллэрбиттэрэ.

"Союз якутов" демократическэй либеральнай буолан радикальнай модьуйуулары туруорбатаҕа. Баар судаарыстыбаны, монархияны утарбатаҕа. Ирдэбиллэригэр Саха сирин Арассыыйаттан араарыы туһунан суоҕа, ханнык эмэ кылаас интэриэһин соҕотохтуу көмүскээбэтэҕэ. Саха омугун бүттүүнүн быраабын туһугар охсуһар тэриллии этэ. Сойууһу тэрийэн баран КК чилиэннэрэ улуустарынан тарҕаһан дьоҥҥө өйдөтөр үлэни ыытан киирэн барбыттара. Саха сирин уокуругун суутун борокуруора Л.И. Гречин Иркутскайдааҕы Суут Балаататыгар суругар дакылаатыгар маннык суруйбут: "из 8 улусов Якутского округа с 131 наслегами присоединились к программе "Союза якутов"; 10 наслегов Дюпсинского улуса; 15 из 17 наслегов Мегинского улуса; 19 из 31 наслега Ботурусского улуса; 6 наслегов Баягантайского и несколько наслегов Западно-Кангаласского улусов". Бу дааннайдар арааһа үлүннэриллибит буолуохтарын сөп, тоҕо диэтэххэ Сойуус 13 эрэ күн үлэлээбитэ.

Бу тэриллии уобалас салалтатын эрэ буолбакка, Арассыыйа Ис дьыалатын министиэристибэтин кытта ыксаппыта. Ис дьыала миниистирэ Саха сирин губернаторыгар Булатовка тохсунньу 13 күнүнээҕи ыйыытыгар граф Виттеҕа ыытыллыбыт телеграммаҕа илии баттаабыт дьону барытын түргэнник тутарга, хаайарга уонна эппиэтинэскэ тардарга модьуйбута.

Тохсунньу 18-тан 19-гар түүн "Союз якутов" КК алта чилиэнэ тутуллубуттара, сотору атыттары эмиэ хаайбыттара. Булатов Губернатор уокурук исправникарыгар "Союз якутов" утары миэрэлэри ылар туһунан сурук ыыппыта.

Бу миэрэлэр олохтоохтору эрэ буолбакка, сорох тэрээһиҥҥэ кыттыбыт дьоҥҥо эмиэ улахан куттаныыны-дьаахханыыны үөскэппиттэрэ. Киин кэмитиэт чилиэннэрэ Готовцев, Васильев (куорат дууматын гласнайа) буруйдарын билинэн, ситэ толкуйдаабакка бу хамсааһыҥҥа киирбиппит диэн ааттаан хаайыыттан босхоломмуттара.

"Союз якутов" Киин кэмитиэтин чилиэннэрин уонна активистарын балаҕан ыйын 11-15 күннэригэр сууттаабыттара. Адбакаатынан эсер М.В. Сабунаев буолбута. Саха уокуруктааҕы суута В.В. Никифоровы преступнай холбоһук сүрүн салайааччытынан билиммитэ уонна 1 сыл 6 ыйга хаайыыга укпута. Атыттары эмиэ араас суруокка хайыыга барбыттара, сорохторун суут буруйа суоҕунан аахпыта.

Ааспыт XX үйэ историографиятыгар "Союз якутов" үлэтин намыһахтык сыаналаан, омугу босхолуур демократическай хамсааһын ахсааныгар киллэрбэт этилэр. Кини салайааччыларын соруйан умнуу барбыта. Санатыллар да буоллаҕына саҥа тахсан эрэр буржуазия бэйэтин көмүскэниитин, уонна былааһы ыла сатааһынын курдук сыаналанар этэ.

Хантан ылыллыбыта

• 95 лет со дня создания организации "Союз якутов" В.И. ФЕДОРОВ, Сайт Национальной библиотеки РС(Я) Архыыптаммыт 2007, Ахсынньы 29 күнүгэр..

Өссө маны аах

• Копырин Н.З. В.В. Никифоров – Күлүмнүүр: Олоҕо, үлэтэ, айымньыта. – Дьокуускай: ХЭТ "Литограф", 1996. – 190 с.
• Василий Васильевич Никифоров / Центр. район. б-ка; Сост. З.В. Мигалкина. – Борогонцы: Б.и., 1993. – 34 с.: ил. – Библиогр.: 51 назв.
• В.В. Никифоров (Кулумнуур) – человек и личность: (Материалы науч.-практ. конф., посвящ. 130-летию со дня рождения В.В. Никифорова) / Ин-т гуман. исслед. АН РС (Я). – Якутск: Изд-во ИГИ АН РС (Я), 1997. – 165 с.
• Клиорина И.С. Детектив чести: Поднятие завесы тайны. – Борогонцы: Б.и., 1996. – 51 с.
• Клиорина И.С. История без флера. Последнее десятилетие жизни Кюлюмнюра. (1918-1928 гг.). – Якутск: Бичик, 1997. – 492 с.
• Клиорина И.С. Эпопея "Союз якутов": (Декабрь 1905 г.-июль 1908 г.). – Якутск: Б.и., 1992. – 82 с.
• Рец.: Федосеев И.Е. "Сахалар союзтарын" туһунан кинигэ // Кыым. – 1993. – Ыам ыйын 20 к.
• Ковлеков С.И. В.В. Никифоров и съезд якутов 1912 года. – Якутск: Полиграфист, 1996. - 86 с.
• Малькова А. Василий Никифоров: События. Судьбы. Воспоминания. – Якутск: Бичик, 1994. – 272 с.
• Пестерев В.И. "Союз якутов" // Исторические миниатюры о Якутии. – Якутск, 1993. – С. 152.