Сахалары үрэллииттэн харыстааһын
Сахалары үрэллииттэн харыстааһын айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы уларыппат буолууттан саҕаланар.
Сэбиэскэй былаас кэмэ саханы эһэр, симэлитэр үйэ этэ. Бу кэм арыыйда уһаабыта эбитэ буоллар Сэбиэскэй Сойуус бары кыра омуктара суох буола симэлийэннэр, «сэбиэскэй» омукка кубулуйбут, нууччалыы эрэ саҥарар буолуохтаах этилэр.
Сэбиэскэй Сойууска олохтоох бары омуктары холбуу буккуйа охсон коммунистар “сэбиэскэй норуоту” үөскэтэн, оҥорон таһаарар сыалларын чуут-чуут ситиһэ сыспыттара. Оннооҕор хас биирдии киһи автобуска нууччалыы эрэ саҥарарын ситиһэн испиттэрэ баара. Саха тылын суох оҥорууга тула өттүттэн барытыттан саба түспүттэрэ.
Коммунистар киэҥник, далааһыннаахтык ыыппыт сэбиэскэй норуоту үөскэтэр үлэлэригэр кыра омуктары ыһыы, үрэйии эмиэ киирсэрэ.
Бу үлэни нууччатымсыйбыт, мааныламмыт суруйааччыларынан, тыл үөрэхтээхтэринэн оҥотторо сатаабыттарын, бу дьон билигин даҕаны салгыы ыытан иһэллэр. Манна ордук саха тылын сүрүн дорҕооннорунан тутулуктарын суох оҥоруу, үрэйии, уларытыы киирсэр.
Урукку кэмҥэ коммунистар салайар эрдэхтэринэ үгүс дьон олоҕун таарыйар да боппуруостарга олохтоохтортон букатын тугу да ыйыппакка эрэ үөһээттэн быһа дьаһайан оҥороллоро. Саха сирин хотугулуу-арҕаа өттүгэр 12 ядернай дэлби тэптэриилэри олохтоох дьонтон кистээн оҥортообуттара. Балартан 3 дэлби тэптэрииттэн улахан абаарыйалар тахсаннар киэҥ сир-дойду радиациянан сутуллубута. Олохтоохтор тыаҕа өлө сытар кыыллары булан төһө эмэ этэ сатыылларын үрдүнэн, ол абаарыйалары билиммэккэлэр, тыа кыылларыгар, көтөрдөрүгэр төһөлөөх сутуллуу тахсыбыта, дьоҥҥо ханнык ыарыылар үөдүйбүттэрэ билигин да кыайан быһаарылла иликтэр.
Билигин демократия сокуоннара суолтатыгар да буоллар араадьыйа, бэчээт үлэлэрин соччо боппотторунан олохторун, үлэлэрин таарыйар боппуруостарга дьон өйүн-санаатын эрдэттэн бэлэмнээһин күүскэ ыытыллар буолла. Сахалыы саҥарар араадьыйа Саха сирин үрэйиигэ үлэлиирин бэйэлэрэ да арааран билбэккэ сылдьаллара хомолтолоох.
Араадьыйа үлэһиттэрэ хас чаас аайы дьон бары олус кэтэһэн истэр халлаан туругун икки тылынан, сахалыы, нууччалыы этэн биэрэллэригэр Саха сирин тус-туспа түөлбэлэринэн уонна илин, арҕаа, соҕуруу улуустар диэн араартаан ааттыыллара, оннук өйү-санааны тарҕаталлара омукпут түмсүүлээх, биир кэлим сомоҕо буолуутугар сөп түбэспэт.
Маннык уһун күҥҥэ биири элбэхтэ хос-хос хатыылаан биэрии дьон өйүн-санаатын сыыйа-баайа уларытан, тус-туспа барыы үгэһин дьоҥҥо иҥэрэн кэбиһэр кыахтаах. Саха дьонун түөлбэлэринэн тус-туспа араартааһын өйдөбүллэрин дьоҥҥо тарҕатыы араадьыйа көмөтүнэн ыытылла турар.
Үөрэҕи-билиини баһылаабыт саха дьоно урукку кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр, уһанар, эргинэр, барар-кэлэр эрдэхтэринэ аҥардастыы ат көлөлөрүнэн тилийэ сүүрдэн баһылаабыт, уһун үйэлэргэ олорор сир оҥостубут сирдэрин-дойдуларын, улуустарын ханна, хайа диэки баалларын күҥҥэ уончата хатылаан ким да этэн биэрбэтэҕинэ бэйэлэрэ да билиэхтэрэ. Саха дьонун түөлбэлэринэн тус-туспа араарыы ыытылла турар.
Хас үтүө күн аайы минньигэс саҥалаах дьахталлар алгыс тылларын араадьыйанан этэллэр. Саҥа күммүт алгыһынан саҕаланара үчүгэй. Үтүө санааны иҥэрэр алгыс хас биирдии киһиэхэ олус наада. Арай алгыска туттуллар тылларга иҥэн сылдьар өйдөбүллэрин таба туһаныы хайаан да эрэйиллэрин умнумуохха. Алгыска куһаҕан өттө баһыйар айыы диэн тылы туттуу өй-санаа үөрэҕинэн олус улахан сыыһа. Итини тэҥэ айыылар өлбүттэр дойдуларыгар, Үөһээ дойдуга сылдьалларынан, онно ыҥыралларынан, айыы буолууга ыҥырыы дьону өлүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэр олус куһаҕан быһыы буоларын араадьыйа үлэһиттэрэ арааран билиэхтэрэ этэ.
“Айыы суолун тутус” диэн алҕааһын эдэрдэри өлбүттэр, үөрдэр, айыы буолбуттар, Бороҕон Айыыта, Бахсы Айыыта өйдөрө-санаалара сылдьар дойдутугар, Үөһээ дойдуга барыыга ыҥырыы буоларын таба өйдөөн алгыска туһамматтар. Айыы диэн тылы алҕааһыҥҥа туттуу айыы буола охсууга эдэрдэри тиэтэтэн, бэйэлэригэр тиийиниилэрин элбэтэр. Билигин Саха сиригэр эдэрдэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ аһара элбээһинэ ити, «айыы буолуҥ, айыы үчүгэй» диэн алҕааһынтан, сыыһа үөрэтииттэн быһаччы тутулуктааҕын төрөппүттэр билиэ этилэр.
Сэбиэскэй былаас тобохторо, нууччалыы үөрэхтэммит тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдара сахалар өй-санаа сайдыытыгар, уһун үйэлээх буолуутугар ханнык да көмөлөрө суох, хата буккуйар, саҥа тыллары булбута буолан дорҕооннорун дьайыытын үрэйэр санаалаахтар. Айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕин, олортон куһаҕан өрүтэ быдан баһыйарын арааран билбэт дьон, араас сымыйа ойууннар сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэр ханнык сыһыана суохтар.
Сахалар түмсүүлээх, эйэлээх, биир санаалаах, сирдэрин-дойдуларын харыстыыр санаалара үөскүүрүгэр уонна күүһүрэригэр элбэх соруйан оҥоруллар мэһэйдэр бааллар. Олору барыларын эрдэттэн билэн, өйтөн-санаатан туоратар кыах баар. Төрүт тыллары урукку оннуларыгар түһэрэн туһаннахха, дорҕооннорун дьайыытын оннугар түһэрдэххэ эрэ өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһии, уһун үйэлээх омук буолуу салҕанар. (1,109).
Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.