Коркина Евдокия Иннокентьевна
Коркина Евдокия Иннокентьевна (17.12.1917—10.06.2009) — биллиилээх тюрколог, РСФСР наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, тыл үөрэҕин билимин дуоктара.
Олоҕун олуктара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Чурапчы Кытаанаҕар 1917 сыллаахха ахсынньы 17 күнүгэр төрөөбүт. Кытаанах икки кылаастаах оскуолатаны биир сылынан бүтэрбит. Чурапчытааҕы холкуостаах ыччат оскуолатыгар алтыс кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, кулаак кыыһа диэн ууратан кэбиспиттэр. Үтүө дьон көмөтүнэн Дьокуускайга киирэн үөрэҕин салгыыр. Сэттэ кылааһы бүтэрэн баран Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникуумугар сири таҥыы салаатыгар киирэр. Ону бүтэрэн баран Мэҥэ Хаҥаласка землеустроителинэн үлэлиир, онтон 1939 сыллаахха Москубаҕа Н. Г. Чернышевскай аатынан философия, литература, история институутугар киирэр. Сэрии буолан интститут сабыллар.
Дойдутугар төннөн баран Е. И. Коркина 1954 сылга дылы хомсомуолга уонна административнай үлэҕэ сылдьар (ЫБСЛКС Саха Сиринээҕи обкомун сэкиритээринэн, Дьокуускай горисполкомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, үөрэх миниистирин солбуйааччытынан). Бу сылларга кэтэхтэн пединститут историческэй факультетын бүтэрэр.
1960 с. Е. И. Коркина «Формы прошедшего времени в якутском языке» диэн кандидатскай диссертацияны көмүскүүр. Бу үлэтэ дойду уонна кыраныысса таһын ориенталистарын биһирэбилин ылбыт монографиятыгар киирэр, ол монографиятынан тыл үөрэҕин билимнэрин докторын учуонай аатын көмүскүүр. Саха дьахталларыттан бастакы тыл үөрэҕин билимнэрин доктора буолар. Кэлин бу үлэтэ саха тылын академическэй грамматикатын аналлаах салаатын олоҕо буолбута. Кини «Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын» оҥорооччулартан биирдэстэрэ.
1963—1984 сс. Е. И. Коркина ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Саха Сиринээҕи тыл, литература уонна история институтун салайбыт.
2009 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр күн сириттэн барбыт[1].
Дьиэ кэргэнэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Кэргэнэ – Гаврил Павлович Тихонов, кини 1946 сылтан Саха АССР радиокомитетын бэрстээтэлинэн үлэлээбитэ, ССРС Бочуоттаах радииһа, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа.
Улахан уола Иван Гаврильевич Тихонов ССРС НА ЯФ космофизика уонна аэрономия институтугар үлэлии сылдьан 1992 с. ыалдьан өлбүтэ.
Кыра уола Василий Гаврильевич Тихонов биологическай наука кандидата, Петровскайдааҕы наука уонна культура академиятын член–корреспондена, СӨ Айылҕа харыстабылын департаменын солбуйар председателэ.
Сиэннэрэ: Т.В.Тихонова – Гнесиннэр ааттарынан Музыка Российскай академиятын аспираана.
Т.В.Тихонов – Сахаполиграфиздат дириэктэрин солбуйааччы.
Е.В. Тихонова.
Хос сиэннэрэ: Күннэй, Аина Тихоновалар.
Научнай үлэлэрэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Евдокия Иннокентьевна Коркина 1963—1984 сс. ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Саха Сиринээҕи тыл, литература уонна история институтун дириэктэринэн 21 сыл улэлээбитэ. Бу кэмнэргэ институт улаатар, үлэһит ахсаана элбиир, урдук таһымҥа тахсар. 1987 сыллаахха институкка 107 киһи үлэлиир, олортон научнай үлэһитэи- 67, наука доктора - 3, наука кандидаттара - 45. Институтка улахан уларыйыылар буолбуттара: икки саҥа отдел үөскээбитэ – филология уонна история. Ону таһынан археология лабораторията аhыллар. Институт саха тылын сайдыытын, литературатын уонна норуот историятын диринник чиничийэн уерэппитэ. Филология салаатыгар сана улахан научнай үлэлэр тахсыбыттара:
"Якутско-русский словарь" (соавтор). – М.: “Советская энциклопедия”, 1972, 80,2 п.л.;
"Диалектологический словарь якутского языка” –М.: 1976;
“Орфографический словарь якутского языка” – (Изд. Перераб. и доп. – Якутск, 1975);
“Грамматика современного якутского литературного языка” – М.: 1982;
“Очерк истории якутской советской литературы” – М.: 1970;
“Грамматика современного якутского литературного языка” (фонетика, морфология, соавтор). – М.: “Наука”, 1982, 49,2 п.л.
10 эрэ сыл иһигэр 59 үлэ 700 бэч. л. тахсыбыта. Бу сылларга Приленскай археологическай экспедиция эрдэ биллибэтэх саҥа культуралары арыйбыта: сумнагинскай, дюктайскай, дириҥ (палеолит), сыалаах, белькачинскай уонна ымыйахтаах (неолит), уус-миил (бронза) уонна тимир үйэтинээҕи араас тутуулары, оҥоһуктары булбуттара. Сыл аайы, фольклорнай, этнографическай, социологическай, лингвистическай экспедициялар ыытыллыбыттара. Кини 100 тахса научнай уонна научнай популярнай улэлэригэр 4 монографиялаах:
“Наклонение глагола в якутском языке” (М., 1970);
“Глагольные лично-отнесенные модальные конструкции” (Якутск, 1979);
“Деепричастия в якутском языке” (Новосибирск, 1985);
“Северо-восточная диалектная зона якутского языка” ( Новосибирск, 1992, 19,0 п.л)
Саха бастакы учуонай-лингвииһэ,сахалыы маассабай суругу-бичиги айбыт Семен Андреевич Новгородов үлэлэрин дириҥник үөрэппитэ, киэҥ эйгэҕэ тааһарбыта.
"Первые шаги якутской письменности" (составитель). - М.: "Наука", 1977, 15,8 п.л.;
"С.А. Новгородов. Во имя просвещения родного народа" (составитель). – Якутск, 1991, 13,46 п.л.
Саха дьахталларыттан маннайгы саха фольклорун хомуйбут М. Н. Андросова-Ионова олоҥхолорун, ырыаларын, таабырыннарын бэчээккэ таhааттарбыта.
"Олонхолор, ырыалар, этнографическай ыстатыйалар, матырыйааллар” (Якутск, 1998)
Кини «Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын» оҥорооччулартан биирдэстэрэ (Новосибирск, 2004)
Хаһыакка ыстатыйалара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Куоталаһыыны конкретнайдык салайыахха. Коркина Е., ЫБСЛКС обкомун бааһынай ыччатын отделын сэбиэдиссэйэ. – «Кыым», 14.04.1944.
Международный женский день 8 марта. Е.Коркина, секретарь Якуткого ОК ВЛКСМ по пропаганде и агитации. – “Соц.Якутия”, 10.03.1946.
Государство аҕалыы кыһамньыта. Е.Коркина. САССР үөрэҕин министрынсолбуйааччы. – “Эдэр коммунист”, 01.06.1954.
Женщина в науке. Е.И.Коркина, директор ИЯЛИ ЯФСО АН СССР. –“Соц.Якутия”, 08.03.1966.
Ученый педагог. – “Соц.Якутия”, 22.11.1974.
Новь старейшего института Якутии. Е.И.Коркина , директор ИЯЛИ, д.ф.н. –“За науку Сибири”, 07.11.1977.
С.А.Новгородов олоҕун уонна үлэтин туһунан. Е.Коркина., ф.н.д., проф. –“Саҥа олох”, 13.01.1992
Язык мой – друг мой. Е.И.Коркина, д.ф.н., проф. –“Советы Якутии”, 04.11.1992.
Махталлаах норуотун аатыттан. Е.Коркина, ф.н.д., проф. –“Саҥа олох”, 03.08.1994.
Комсомол – модун күүс. Е.И.Коркина, гуманитарнай чинчийии институту сүрүннүүр үлэһитэ, профессор. –“Кыым”, 27.10.1998.
Наҕараадалара уонна ытык ааттара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
«Знак Почета» уордьан
Мэтээллэрэ: «За доблестный труд в Великой Отечественной Войне 1941-1945гг.»
«За трудовую доблесть»
Заслуженный деятель науки РСФСР (1972)
Доктор филологических наук (1982)
Заслуженный ветеран Сибирского отделения АН СССР (1982)
Профессор (1985)
Почетный землеустроитель РС(Я)..10.1998.
Аатын үйэтитии[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
2017 сыл муус устар 5 күнүгэр, Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр, Көчүктэй алааска, Е.И.Коркинаҕа Мэҥэ таас ууруллубута.
Төрүччүтэ[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Аҕата Иннокентий Давыдович Коркин 1881с. төрөөбүтэ. Кини 1925 с. Кытаанах нэһилиэгин Көчүктэй алааһыгар “Якутская торговая фактория Якутторга” диэн лааппы аспыта. Манна түүлээҕи, эти, арыыны уонна атын да бородуукталары тутара уонна тута утары аһынан, таҥаһынан төлөһөрө, кэлин арыый сайдыытыта харчынан да төлөһөрө.
Ийэтэ Парасковья Андреевна Новгородова Семен Андреевич Новгородовы кытта бииргэ төрөөбүтэ. Кинилэр аҕалара Андрей Александрович Новгородов 2 Хатылы (Болтоҥо) нэһилиэгин кинээһэ эбит. Ийэлэрэ Новгородова Анна Николаевна 1917 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн Кыталыктаах аҕатын ууһугар саамай баайдарынан бэлиэтэммитэ, кини 25 ынах сүөһүлээҕэ, 119 сылгылааҕа бэлиэтэммитэ.
Улахан убайа Коркин Василий Иннокентьевич (1908 - 1949) . Кытаанах начальнай оскуолатын, 1928с. Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрбитэ. 1924с. комсомол, 1928с. БСК(б)П чилиэнэ. 1926 - 1930сс. комсомольскай үлэҕэ сылдьыбыта: Дьокуускайдааҕы ЫБСЛКС, Саха сиринээҕи ЫБСЛКС комитеттарын секретарынан. 1930 – 1934сс. Уус –Алдан, Булуҥ, Орто - Халыма оройуоннарыгар БСК(б)П секретарынан, райисполком председателинэн, 1934 – 1949сс. ЯЦИК отделын салайааччытынан, Саха АССР үрдүкү Советын консультанынан, БСК(б)П хонутуруоллуур комитетыгар, БСК(б)П бэчээккэ отделын пропагандаҕа уонна агитацияҕа секторын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Василий Иннокентьевич Саха АССР бастакы конституциятын бырайыагын оҥорсубута. Кини таһаарыылаах үлэтэ ССРС “Үлэ Кыһыл Знамята” уордьанынан бэлиэтэммитэ.
Убайа Коркин Николай Иннокентьевич 1912с. төрөөбүтэ, бухгалтерынан үлэлээбитэ. 1934с. ыалдьан өлбүтэ.
Быраата Коркин Иван Иннокентьевич 1918с. Төрөөбүтэ, журналист, 1941с. Аҕа дойду сэриитин фронугар өлбүтэ.
Балта Евдокия 1924с. төрөөбүтэ, 1944с. Чурапчытааҕы педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан ыалдьан өлбүтэ.
Быраата Коркин Иннокентий Иннокентьевич 1928с. төрөөбүтэ. 1944 сыллаахха Кытаанах ситэтэ суох орто оскуолатын бүтэрэн Чурапчы педучилищетыгар үөрэнэ киирбитэ. 1949с. Кытаанах сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталынан ананан пенсияҕа тахсыар диэри нуучча, саха тылын уонна литературатын, история, обществоведение учууталынан, 8 кылаастаах оскуола директорынан, орто оскуола завуһунан үлэлээбитэ. Иннокентий Иннокентьевич Кытаанах аҕыс кылаастаах оскуолатыгар директордыы олорон үөһээ салалтаҕа дьаныардаахтык туруорсан Кытаанах оскуолата орто оскуола буоларын ситиспитэ. Коркин И.И. учууталларга, нэһилиэнньэгэ политүөрэҕи ыытан, дьон сэҥээриитин ылан, республикаҕа “Бастыҥ пропагандист” аатын сүкпүтэ. Иннокентий Иннокентьевич оскуола историятын кэрчик кэмнэрин сурукка тиспитэ, оскуола аһыллыаҕыттан 1984 сылга диэри оскуолаҕа үлэлээбит учууталлар испииһэктэрин эрдэ оҥорбута сүтэн, иккистээн төһө өйдүүрүнэн суруйан хаалларбыта.
Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
- Институт гуманитарных исследований отметил юбилей заслуженного деятеля науки РФ Евдокии Коркиной
- Биобиблиографический справочник Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 4 күнүгэр.