Давыдова Вера Дмитриевна

Давыдова Вера Дмитриевна — саха дьахталларыттан биир бастакынан уус-уран литератураҕа, поэзия жанрыгар үлэлэспит киhи, учуутал, тылбаасчыт, Саха АССР Наркомпроһун Тылбааһын хамыыһыйатын чилиэнэ. Букубаар уонна үөрэх кинигэлэрин суруйбут методист-учуутал. Кэргэнин Оросин-Хайыкыны көскө ыыппытарыгар баҕа өттүнэн барсан, Бодойбо куоракка олорбут, куорат бочуоттаах гражданина ааты ылбыт.

Кини 1901 сыллаахха балаҕан ыйын 6 күнүгэр Боотур Уус улууhугар (билиҥҥитинэн Таатта) Тыараһа нэһилиэгэр (сорох сиргэ Амма солобуодатыгар диэн суруллар) сэниэ ыалга төрөөбүт.

Төрдө-ууһа

Аҕата Таатта Тыараһатын баайа Баһылай Дабыыдап улахан уола Дмитрий Васильевич Давыдов бэйэтин кэмигэр үөрэхтээх интеллигентнэй дьоннор кэккэлэригэр киирсэрэ (1879 с.т.). Ийэтэ Таатта I Игидэйин сис баайа, кинээс Дьөгүөр Баһылайабыс Оруоһун улахан кыыһа Анна Егоровна Оруоһуна — Кучуйа Аана, балаҕан ыйын 2 күнүгэр 1876 сыллаахха төрөөбүт. Төрөппүттэрэ 1898 сыллаахха муус устар 19 күнүгэр ыал буолбуттар. Дьиктитэ диэн, эмиэ ити күн Кучуйа Аана балта 1881 с.т. Анастасия Егоровна Оруоһуна — Настаайа Алексей Елисеевич Кулаковскайга (Өксөкүлээх Өлөксөйгө) эргэ сүктүбүт.

Вера оҕо сааһа

Бастакы кыыстарын Вераны Амма солобуодатыгар төрөппүттэр, Миитэрэй онно суруксуттуур кэмэ. Сотору кэминэн дойдуларыгар төттөрү көһөн тиийэн иккис кыыстарын Надяны төрөппүттэр. Онтон дьахтар баҕатын толорон эдэр ыал куоракка көһөн киирбиттэр. Онно Кучуйа Аана үһүс кыыһын Любаны оҕолоноору 1905 сыллаахха 29 сааһыгар өлөн хаалар. Уҥуаҕа Никольскай таҥаратын дьиэтин кылабыыһатыгар тутуллубут (1940-50-с сс. диэри суруктаах улахан гранит таас баара үһү). Сулумах аҕа дойдутугар көһөн тахсан тулаайах хаалбыт оҕолорун бэйэтэ иитэр.

Кыргыттарын үөрэттэрээри дьиэ үлэһитинэн үөрэхтээх сыылынайдары тутар эбит. Онон Вера Дмитриевна дьиэтээҕи учууталынан көскө кэлбит сыылынай Людмила Андрониковна Ельцова буолбута. Кини көмөтүнэн Дьокуускайдааҕы дьахталлар гимназияларыгар киирэн үөрэммитэ. Дьокуускайга 1910 сыллаахтан Афанасьева Татьяна Андреевна диэн эмээхсиҥҥэ олорон үөрэммит (бу дьахтарга Аммаҕа олордоҕуна суруйааччы В.Г. Короленко олоро сылдьыбыт). Онно кыыс 9 сыл олорбут. Бу кэмҥэ эмээхсиҥҥэ элбэх ыалдьыт сылдьар эбит, ол иһигэр Е. Ярославскай, Г. Петровскай, Клавдия Кирсанова, Г. Орджоникидзе. Кэлин балтыларын уонна биир кыыһы кытта уокурук суутун аттыгар дьиэҕэ олордохторуна кинилэргэ биир дойдулаахтара Платон Ойуунускай сылдьар буолбут.

1917 сыллаахха олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн эдэркээн, 15-ин саҥа туолбут Вера Дьокуускайга былаас уларыйыытын туоһута буолбут, уобалас күбүрүнээтэрэ барон фон Тизенгаузен бирикээсчиктэр кулууптарыгар дьон бөҕө тоҕуоруһан турдаҕына шпаагатын Серго Орджоникидзеҕа туттарбытын көрбүт. Ол сыл сааһыгар сыылынайдар бары дойдуларыгар, Арассыыйа импиэрийэтин киин сирдэригэр барбыттара, ону кытта кини олорбут эмээхсинэ Т.А. Афанасьева эмиэ барбыта.

Эдэр сааһа

1919 сыллаахха гимназия сабыллан Вера дойдутугар Тааттаҕа тахсан Чөркөөх уонна Игидэй оскуолаларыгар учууталлыыр. Киниэхэ ол саҕана кэлин норуот суруйааччыта буолбут Н.Е. Мординов—Амма Аччыгыйа үөрэммитэ (учууталыгар махтанан 1973 сыллаахха ахсынньы 26 к. суруйбут суруга баар).

Онтон Дьокуускайдааҕы учуутал техникумугар үөрэнэ киирэр. Манна үөрэнэ сылдьан Алампа тэрийбит "Саха омук" уопсастыбатыгар көхтөөхтүк үлэлиир. "Кэскил" диэн ааттааах айар дьоҕурдаах ыччаты дьарыктыыр түмсүүгэ сылдьар, старостаннан талыллар. Онно тэттик хоһооннору суруйар.

Дьокуускайга үлэтэ, кэргэн тахсыыта

1922 сыллаахха техникумун бүтэрэн, Таатта уонна Дьокуускай куорат оскуолаларыгар сүүрбэччэ сыл учууталынан үлэлээбитэ.

Вера Дмитриевна сахалыы тылынан үөрэх саҥардыы тэнийэн эрэр кэмигэр саха оскуолаларыгар үөрэх кинигэлэрин оҥорсубут улахан үтүөлээх методист учууталынан буолар.

1924 сыллаахха Наркомпросздрав иһинэн тылбаас хамыыһыйата тэриллэр. Манна саха дьонун чулууллара Сэмэн Новогородв, Аламапа, Өксөкүлээх, Алексей Бояров, Вера Давыдова, Күндэ, Петр Слепцов, Н.Е. Афанасьев, П.И. Оруоһун, М.П. Слепцов-Отоороп Тыаһыт үлэлииллэр. Вера учууталлыы-учууталлыы "Айылҕа үөрэҕин" учуобунньугун тылбаастыыр, саха тылын үөрэтэр методичкалары, оскуола программаларын оҥорууга ылсыһан үлэлиир.

1925 сыллаахха үс киһилээх букубаар оҥорор хамыыһыйа тэриллэр. Онно Давыдова, Петр Слепцов уонна Н.Е. Афанасьев киирэллэр. Кэлин Петр Слепцов оннугар Петр Оруоһун-Хайыкы киирэр.

Кини оҥорсубут «Саҥа суол» диэн оҕо үөрэнэр кинигэтэ 1925, 1926 уонна 1927 сылларга үс кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Бэйэтэ ол кинигэлэригэр оҕолорго анаан хоһооннору, кэпсээннэри суруйталаан бэчээттэппитэ. Ити учебниктарынан бэрт элбэх саха оҕолоро үөрэммиттэрэ.

Балартан ордук суолталаахтара "Саҥа суол" диэн үөрэх 2, 3, 4-с (1925, 1926. 1927 сс.) сылларын кинигэлэрэ буолбуттар.

1925 сыллаахха кулун тутар 8 күнүгэр Бүттүүн Саха сирин үлэлээн иитиллэр дьахталларын сийиэһэ саҕаламмыт. Онно Вера Дмитриевна бастакынан дэлэгээтинэн талыллыбыт. Онно сийиэс сэкиритээринэн үлэлээбит.

1926 сыллаахха чугас аймаҕар суруйааччы Петр Оруоһуҥҥа кэргэн тахсыбыт. Бу түгэн "Оруоһуттар аймахтарыгар киэҥник дьүүллэһиллибит, утарыы да баар буолбут" диэн суруйар бэйэтин очеркатыгар Куорсуннаах. Бүөтүрдээх Вера хос эһэлэрэ биир — Баһылай Оруоһун.

Бастакы оҕолоро Валерия Дьокуускайга үрдүк үөрэҕи бүтэрэр сылыгар ыараханнык ыалдьыбыта, олоҕун Иркутскайга инбэлииттэр интэринээттэригэр түмүктээбитэ. Уооллара роман икки сааһын туолбакка эрэ өлбүт.

1927 сыллаахха кэргэнэ Павел Ксенофонтовтаах конфедералистар хамсааһыннарыгар кыттыбыт аатыран Соловки арыытыгар хаайыыга барбыт. Вера үлэтин тохтоппотох Дьокуускайга 3 уонна 4 оскуолаларга учууталлаабыт

1930 сыллаахха "Ааҕар кинигэ" диэн үөрэх кинигэтин таһаарбыт. 1933 сыллаахха Вера Давыдова саҥа букубаары оҥорон бэчээттэппитэ.

1934 сыллаахха Саха сирин 17 бастыҥ учууталларын ахсааныгар киирэн Москубаҕа уонна Ленинградка экскурсияҕа бара сылдьыбыт. Онно Надежда Крупскайалыын көрсүбүтүн туһунан ахтыыта баар.

Иркутскайга олоҕо, өлүүтэ

Тоҕус сыл буолан баран эрин Бүөтүр Оруоһуну көрсөр. Кини хаайыы-сыылка кэнниттэн Иркутскайга кэлэн булгаахтырдар куурустарын бүтэрбит, уонна уобалас түгэх сиригэр Бодойбоҕо тиийэн олохсуйбут. 1937 сыллаахха дьонун ыҥыран ылар. Вера Дмитриевна "Лензолото" ситэтэ суох транспортнай оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан үлэлиир. Кэргэнэ "Золотопродснабка" суотчуттуур. Лыткин уулуссатыгар 18-с нүөмэрдээх дьиэҕэ олорбуттар (бу дьиэ кэлин умайан хаалбыт, "акылаатын омооно эрэ көстөр" диэн Куорсуннаах суруйар). Кэргэнэ кэлин "Загоживсырье" диэн тэрилтэҕэ көспүт. Онно үлэлээбит булчуттар хаартыскаларын көрдөххө "бары сахалар эбит" диэн суруйар Куорсуннаах. Аны туран Вера кыыһын кытта бииргэ оонньоон улааппыт дьахтар да, ыаллыы олорбут киһи да, Куорсуннаах суруйарынан, Вера эрдээҕин, саха киһитэ дьиэҕэ киирэрин-тахсарын хаһан да көрбөттөр эбит — Петр Иванович оннук саһа, куруук тайҕаҕа булчуттары кытта сылдьаахтаабыт диир, чинчийээччи. Петр Иванович 1954 сыллаахха араак ыарыыта буолан өлбүт. Вера ыарыһах кыыһынаан Урицкай уулусса 6 нүөмэрдээх дьиэтигэр көспүттэр.

Вера Дмитриевна сэрии сылларыгар Бодойбо куоратын Транспорт оскуолатыгар кыаҕын харыстаабакка үлэлээбит. Ол түмүгэр 1946 с. сэтинньи 6 күнүгэр "1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр үлэтин иһин" мэтэлинэн наҕараадаламмыт.

1951 сыллаахха Дьокуускайга үөрэнэ сылдьыбыт кыыһа бэргээн, Вера Дмитриевна Дьокуускайтан Бодойбоҕо илдьэ барбыт. Ити сыл Бодойбо исполкомун култуураҕа салаатыгар көспүт. Куорат Оҕо бибилэтиэктигэр сэбиэдиссэйинэн анаммыт. 1951 с. балаҕан ыйын 9 күнүгэр кинигэлэри урукку сэбиэдиссэйтэн туппутун туһунан аакта баар. Бу үлэтигэр наһаа айымньылаахтык, ис сүрэҕиттэн кыһаллан туран үлэлээбитин олохтоохтор 2011 сыллаахха Куорсуннаахха кэпсээбиттэрэ туоһулуур.

1975 с. Саха Сиринээҕи кинигэ кыһата Вера Давыдова «Оҕолорго» диэн хоhооннорун кинигэтин таhаарбыта.

Онон хаан-уруу сахатын норуотун иннигэр үөрэх, билии барҕатыгар улахан өҥөлөөх киһинэн буолар.

Вера Дмитриевна үөрэнээччилэриттэн учууталлар, быраастар, инженердэр о. д. а. иитиллэн тахсыбыттара. Саха народнай суруйааччыта, Вера Дмитриевна биир чулуу үөрэнээччитэ Амма Аччыгыйа киниэхэ туhаайан маннык суруйбута:

«Радуюсь тому, что Вы сохранили бодрость душевную, все так же неустанно трудитесь и находите счастье и удовлетворение в благодарном деле воспитания молодежи. Учился у Вас я недолго. И давно, очень давно это было, но вот ни к кому из своих учителей я не сохранил столько светлого, радостного чувства, как к Вам… Сколько таких благодарных людей, должно быть, ходят по земле, благодарных Вам за то, что Вы сделали их лучшими, чем они могли бы быть без Вас!».

Ити курдук кини үөрэнээччилэрэ махтал-баһыыба истиҥ-иһирэх тылларын этэллэрэ.

Бодойбо куорат Бочуотунай гражданина буолбут. Бу кэмнэргэ Дьокуускай исполкомугар олорор сир көрдөөн сурук суруйа сылдьыбыт да, харда туппатах.

1977 сыллаахха балаҕан ыйын 17 күнүгэр Бодойбоҕо саҥа ылбыт Мир уулуссатын бэһис дьиэтин 25-с квартиратыгар сүрэҕэ тохтоон өлбүт, Бодойбоҕо көмүллүбүт. Уҥуоҕа куорат кылабыыһатын аанын аттыгар хаҥас диэки баар. Кыыһын Валерияны ийэтэ суох буолбутун кэннэ Иркутскайга психо-неврологическай интэринээккэ ыыппыттар, сотору кэминэн өлбүт.

Бэчээккэ тахсыбыт кинигэлэрэ

• 2,3,4 кылаастарга букубаардар. 1922. Хомуйааччы уонна ааптар
• Саха тылын үөрэтэргэ мэтиэдикэ табылыыссалара. 1923.
• Ааҕар кинигэ. Петербург. 1923. Ааптар уонна эппиэттиир эрэдээктэр.
• Сурук-бичик (Грамматика), Петербург. 1923. Ааптар уонна эппиэттиир эрэдээктэр.
• Краеведение (учубник), 1924. Тылбаас ааптара.
• Саҥа суол. Учуобунньук 1 чааһа. 1925. Хомуйан оҥорооччу, корректор уонна эрэдээктэр. Кэпсээннэр уонна хоһооннор ааптардара.
• Саҥа суол. Учуобунньук 2 чааһа. 1926. Хомуйан оҥорооччу, корректор уонна эрэдээктэр. Кэпсээннэр уонна хоһооннор ааптардара.
• Саҥа суол. Учуобунньук 3 чааһа. 1927. Хомуйан оҥорооччу, корректор уонна эрэдээктэр. Кэпсээннэр уонна хоһооннор ааптардара.
• Ааҕар кинигэ. 1930. 1-2 полугодие үөрэнээччилэригэр.
• Саҥа суол. Бастакы сылын үөрэнээччилэргэ (хос таһаарыы)
• Буукубаар (Авторский букварь). 1933.
• Оҕолорго: Хоhооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1975. — 31 с.: ил.

Ыстатыйалара

• Давыдова В.Д. Праздник в библиотеке // Ленский шахтер. — 1956. — № 12.
• Давыдова В.Д. Праздник детской книги // Ленский шахтер. — 1956. — № 68.

Кини туһунан

• Михайлов Ю. Во имя наших детей // Ленский шахтер. — 1964. — 16 Муус устар.
• Красовский Л. Солнце для всех // Восточно-Сибирская правда. — 1966. — 20 Олунньу.
• Афанасьев В. Всегда служить народу // Социалистическая Якутия. — 1966. — 15 Кулун тутар.
• Птицын М. Саха бастакы поэтессата // Ленин. знамя. — Майа. — 1976. — Тохсунньу 24 к.
• Федосеев И. Е. (В. Д. Давыдова) // Чолбон. — 1993. — № 5—6. – С. 118—120.

Сигэлэр

• И. Е. Федосеев, 100 лет со дня рождения В. Д. Давыдовой Архыыптаммыт 2007, Алтынньы 14 күнүгэр.